مقدمه
امروزه، عملیات روانی یکی از شیوه‌های نوین جنگ نرم است که بسیاری از افراد، نهادها یا حتی کشورها، برای دستیابی به اهداف خود از آن استفاده می کنند. این شیوه در عین اثرگذاری، کم‌هزینه‌ترین ابزاری است که با تاثیرگذاری بر فکر و اندیشه مخاطب به تغییر رفتار و نگرش‌های آن‌ها منجر می‌شود. با رشد و گسترش ابزارهای ارتباط جمعی و تسهیل دسترسی مردم به این وسایل، کاربرد عملیات روانی بسیار بیشتر شده است و افراد برای از بین بردن کارامدی حریف، از این ابزار بهره می گیرند. رویداد انتخابات از جمله مواردی است که در سال‌های اخیر یکی از زمین‌های اصلی استفاده از عملیات روانی (عملیات تأثیر) در فضای مجازی بوده است. به دلیل ضرورت آشنایی کنشگران فضای مجازی با تاکتیک‌های عملیات روانی در چنین مبحثی، در این یادداشت برخی از شواهد تبلیغاتی از عملیات تاثیر در انتخابات 2016 آمریکا در شبکه‌های اجتماعی که کمیته اطلاعاتی منتخب دائمی مجلس نمایندگان آمریکا از مرکز داده فیسبوک منتشر کرده است، تشریح می‌شود.[۱] [۲]
مضمون اول: تشدید دوقطبی بین اسلام و بقیه جهان
شکل‌های 1 و 2 بخشی از تبلیغاتی هستند که در فیسبوک هم بدون پرداخت هزینه به اشتراک گذاشته شده‌اند و هم برای نفوذ گسترده‌تر با پرداخت هزینه تبلیغ شده‌اند تا از دوقطبی موجود بین هواداران و مخالفان اسلام در ایالات متحده قبل از انتخابات ریاست‌جمهوری بهره‌برداری کنند.
شکل 1 تبلیغات روسیه که دوقطبی بین هواداران و مخالفان اسلام را تشدید می‌کند
لوئیس فراخان[۳]، رهبر گروه مذهبی افراطی امت اسلام[۴] اعلام کرد که بیستمین سالگرد راهپیمایی یک میلیون نفری 10 اکتبر 2015 در پارک نشنال مال[۵] واشنگتن دی‌سی برگزار می‌شود. برگزارکنندگان راهپیمایی یک میلیون نفری می‌خواهند عدالت در برابر پلیس و در کنار سیاه‌پوستان، لاتین تبارها و زندانیان بایستد.
آن‌ها می‌گویند ماموران پلیس سرمنشأ نژادپرستی هستند، اما در حقیقت گروه‌های افراطی منشا آن هستند. فقط فعالان سیاه‌پوست می‌گویند «جان سیاه‌پوستان مهم است» درحالی‌که …
اگر پناهجو هستید، اینجا از شما پشتیبانی می‌شود! (شکل 2 تبلیغات روسیه که دوقطبی بین هواداران و مخالفان اسلام را تشدید می‌کند)
مضمون دوم: ایجاد جوامع مجازی مسئله‌محور که در آینده اهداف و برنامه‌های انتخاباتی را برای نامزد موردنظر تقویت می‌کنند
برای نفوذ گسترده‌تر از محتوا پشتیبانی مالی می‌شود چرا که اگر به‌صورت عادی منتشر شود، معمولا زمان بیشتری طول می‌کشد تا افراد را به‌صورت ارگانیک جذب کند.
شکل 3 تبلیغات ال‌جی‌بی‌تی دارای حامی مالی
| اخبار و گزارش‌های روزانه، اخبار اعلام گرایش جنسی و خیلی چیزهای دیگر! متحد ایستاده‌ایم! |
مضمون سوم: سیاه‌پوستان در برابر سفیدپوستان
تبلیغات با هدف ایجاد جنبش مجازی در جامعه سیاه‌پوستان که دوقطبی موجود با سایر جنبش‌هایی را تشدید می‌کند که طرفدار سایر نژادها هستند.
شکل 4 تبلیغ سیاه‌پوستان مهم هستند
| به ما بپیوندید چون ما اهمیت می‌دهیم. سیاه‌پوستان مهم هستند. |
مضمون چهارم: پیوند زدن نام یک نامزد با میهن‌پرستی و وظیفه‌شناسی و انکار آن در مورد نامزدهای دیگر
چنین تبلیغاتی تصویری متفاوت را از نامزدهایی ترویج و ترسیم می‌کند که در حالت عادی میهن‌پرست شناخته نمی‌شوند. تبلیغ شکل 5 به‌وضوح دونالد ترامپ را به‌عنوان نامزد میهن‌پرست نشان می‌دهد. باید توجه داشت که در همه این تبلیغات حامی مالی معرفی نشده است (چنین اطلاعاتی می‌تواند در تشخیص اعتبار و هدف محتوا به افراد کمک کند)
شکل 5 تبلیغ راهپیمایی معدن‌چیان برای ترامپ
| آمریکا همیشه به افراد سخت‌کوش وابسته بوده است. اگر شغل‌ها را حذف کنید، کشورمان را از نقشه جهان حذف می‌کنید. ایالت پنسیلوانیا به لطف حضور سازمان‌های مختلف در استخراج زغال‌سنگ، تولید فولاد و ایجاد نیاز برای سایر شغل‌ها، خواربارفروشی‌ها، پزشکان، دندانپزشکان، بیمه‌ها، سوخت، وسایل نقلیه، مکانیک‌ها و غیره به شکوفایی رسیده است. آقای ترامپ به‌دنبال ایجاد شغل‌های بیشتر و پشتیبانی از طبقه کارگر است و گفته معدن‌چیان را به سر کار برمی‌گرداند. می‌توانیم… |
مضمون پنجم: امنیت مرزها
امنیت مرزها یکی از شعارهای کلیدی در انتخابات ریاست جمهوری 2016 ایالات متحده بود و رای‌دهندگان در مورد تمهیدات لازم برای رسیدگی به این مسئله اختلاف نظر داشتند. برخی معتقد بودند افراد مخالف تمهیدات شدید برای مقابله با مهاجران غیرقانونی و موافق قوانین به اصطلاح ضعیف مهاجرت مثل قانون دریمرز[۶] هستند. در نتیجه اختلاف نظر میان این دو گروه به خصومتی تبدیل شد که تاثیرگذاران خارجی از آن استفاده کردند تا بگویند کدام نامزد برای گروه موافق سخت‌گیری در مورد امنیت مرزها مناسب است.
شکل 6 نامزد موافق تمهیدات سخت‌گیرانه مرزی در برابر سایر نامزدها
| مرزهای امن اولویتی ملی است. آمریکا اکنون بیش از همیشه در معرض خطر است. |
مضمون ششم: پایبندی نامزدها به اصول اخلاقی
اسم نامزد دموکرات‌ها به کارهای غیراخلاقی گره خورده بود. برای مثال یکی از این اتهام‌ها توطئه در مورد حملات در بنغازی بود که در آن چند آمریکایی جان‌شان را از دست دادند. با توجه به این مسئله محتواهایی منتشر می‌شدند که نام یک نامزد را با شرارت و دیگری را با خدا گره می‌زدند.
شکل 7 ایجاد دوقطبی در مورد پایبندی نامزدها به اصول اخلاقی
| امروز آمریکایی‌ها می‌توانند رئیس‌جمهوری با اصول اخلاقی خداشناسانه انتخاب کنند. هیلاری شیطان است و جرم‌ها و دروغ‌هایش ثابت کرده‌اند که چقدر دیوسیرت است. هرچند دونالد ترامپ به‌هیچ‌وجه قدیس نیست، دست کم مردی راستگوست و علاقه شدیدی به این کشور دارد. رای من ترامپ است! |
مضمون هفتم: هواداری مسلمانان آمریکا از هیلاری کلینتون
یکی از پرسش‌هایی که در ذهن رای‌دهنده‌ای شکل می‌گیرد که چنین تبلیغی را می‌بیند این است که فردی مسیحی، کافر یا با هر مذهب دیگری باید به چه کسی رای بدهد؟ این اتفاق تفرقه‌افکن است زیرا نامزدی را در جایگاه انتخاب یک مذهب قرار می‌دهد و به این معنی است که مذهب‌های دیگر به او رای نمی‌دهند.
شکل 8 مطرح کردن یک نامزد به‌عنوان فردی که پشتیبانی کامل یک مذهب را دارد.
| زمان آن رسیده است که یک موضوع ساده را درک کنیم: ما مسلمانان آمریکایی به اندازه همه آمریکایی‌های دیگر آمریکایی هستیم. |
فیسبوک در مجموع 3500 تبلیغ مربوط به انتخابات ریاست جمهوری 2016 ایالات متحده را که با روسیه ارتباط داشتند منتشر کرده است. باید توجه کرد که این تبلیغات به صورت سازمان‌یافته و با حمایت مالی بوده‌اند و کار بات‌ها، ترول‌ها یا محتوای ارگانیک نبودند. روندی کلیدی که با نگاه به این تبلیغات مشاهده می‌کنیم یکی از ویژگی‌های محوری عملیات‌های روانی است؛ اینکه به گزاره‌های تفرقه‌افکن تاثیرگذار روی مخاطبِ هدف اتکا می‌کنند و از گروه مربوط (لیبرال‌ها، محافظه‌کاران، دموکرات‌ها، جمهوری‌خواهان، مسلمانان، سیاه‌پوستان و غیره) بهره می‌برند.
می‌توان با اتکا به آموزه‌های ژاک یول و تحلیل کیفی پیام این تبلیغات نتیجه گرفت که عملیات‌های روانی مدرن باید با بافت فناوری مدرن سازگار باشند و در همین بافت عمل کنند وگرنه بی‌فایده خواهند بود. در این تبلیغات تلاش می‌شود به‌عنوان بخشی از عملیات روانی با افراد و توده‌ها هم‌ذات‌پنداری شود. این یادداشت با توجه به نظریه آموزش دیویی استدلال می‌کند که برخورد مداوم کاربران با این تبلیغات می‌تواند تاثیری روانی روی آن‌ها بگذارد.[۷] دلیل دیگر برای اینکه این تبلیغات به‌منظور خوراک فراهم کردن برای عملیات روانی در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده بودند گزارش اطلاعاتی بازپرس ویژه بود که در ابتدا 13 فرد روس را به توطئه برای ارتکاب جرم علیه ایالات متحده متهم کرد.[۸]
شکل 9 بخشی از اعلام جرم بازپرس ویژه، رابرت مولر برای 13 فرد روس به اتهام مداخله در انتخاب ریاست جمهوری 2016 ایالات متحده منبع: وزارت دادگستری ایالات متحده
این یادداشت مجموعه‌ای از شاخص‌های دیگر را هم از منابع باز شناسایی کرده که دارای برخی عناصر عملیات روانی هستند. در این مورد هم این عملیات‌ها با استفاده از حساب‌های رسمی روسیه در شبکه‌های اجتماعی انجام شده و ترول‌ها، بات‌ها و کاربران ارگانیک آن‌ها را تقویت کرده‌اند. برخی از آن‌ها را در ادامه تشریح می‌کنیم:
مضمون: تشدید دوقطبی در مورد استفاده کردن یا نکردن روسیه از شبکه‌های اجتماعی برای مداخله در انتخابات ریاست جمهوری 2016 ایالات متحده[۹]
حساب توئیتر وزارت امور خارجه روسیه توئیت رئیس‌جمهور ایالات متحده در مورد دیدگاهش نسبت به پرونده مداخله را بازنشر می‌کند و به آن پاسخ می‌دهد. باید توجه کنید که در آن زمان تحقیقات بازپرس ویژه در جریان بود و چند فرد روس به نفوذ در انتخابات ایالات متحده متهم شده بودند. چند گزارش اطلاعاتی دیگر نیز با اطمینان بالا نتیجه‌گیری کرده بودند که مداخله اتفاق افتاده است.
شکل 10 تشدید دوقطبی موجود میان رای‌دهندگان آمریکایی در مورد صحت نفوذ روسیه در انتخابات ریاست جمهوری 2016 ایالات متحده
| موافقیم به لطف سال‌ها سفاهت و حماقت و اکنون این اتهامات ساختگی رابطه ما با روسیه هرگز بدتر از این نبوده است! |
مضمون: ایجاد بی‌اعتمادی نسبت به نهادهای دشمن[۱۰]
حساب توئیتر رسمی سفارت روسیه در کانادا این کاریکاتور سیاسی را به اشتراک گذاشته است. تحلیل هدف عملیات روانی نشان می‌دهد که این اقدام بی‌اعتمادی عمومی نسبت به ارتش و نهادهای آمریکایی به‌عنوان مجتمع نظامی صنعتی را تشدید می‌کند (و احتمالا) باعث می‌شود این تئوری توطئه شکل بگیرد که افراد کلیدی دستگاه امنیتی ترس ایجاد می‌کنند تا مخارج نظامی و امنیتی را توجیه کنند. این روایت در همه درگیری‌های عمده ایالات متحده در شروع جنگ از ویتنام تا کنترا در نیکاراگوئه، عراق و لیبی مطرح شده است.
| احساس فرویدی به جای احساس روز جمعه |
شکل 11 بی‌اعتمادی نسبت به سازمان‌ها و نهادهای امنیتی
با توجه به تحلیل‌های ارائه‌شده در این مطالعه موردی، دکترین‌های نظامی و گزارش‌های اطلاعاتی، تصویری از نحوه استفاده از شبکه‌های اجتماعی در عملیات روانی به دست آوردیم. این احتمال را به‌وضوح مشاهده می‌کنیم که دشمن می‌تواند از طریق شبکه‌های اجتماعی مخاطب هدف را تحلیل کند و پیام‌های مدنظر خود را به آن‌ها برساند. مزیت شبکه‌های اجتماعی در تحلیل مخاطب هدف یکی از حوزه‌هایی است که هنوز بیشتر تحلیلگران معاصر عملیات روانی کاملا متوجه ارزش آن نشده‌اند. شبکه‌های اجتماعی داده‌هایی را ثبت می‌کنند که در تحلیل رفتار مخاطب هدف کلیدی هستند و بدون آن‌ها عملیات‌های روانی مدرن نمی‌توانند در تاثیرگذاری بر رفتار رقیب به موفقیت چندانی دست یابند. علاوه بر این شواهدی از نیت واضح برای ایجاد یا تشدید دوقطبی با انتشار محتوایی مشاهده کرده‌ایم که اعتبار نهادها و مسئولان آن‌ها را زیر سوال می‌برند. به‌علاوه مشاهده می‌کنیم که مرزهای جغرافیایی اهمیت ندارند چرا که افراد می‌توانند در لحظه از هر نقطه دنیا به نقطه‌ای دیگر دسترسی داشته باشند. بات‌ها و ترول‌ها نیز نشان می‌دهند که فرصتی برای انجام عملیات روانی و در عین حال گمنام ماندن در شبکه‌های اجتماعی وجود دارد. تبلیغات شناسایی‌شده توسط کنگره نشان می‌دهند که نهاد تبلیغ‌کننده الزامی در انتشار هویتش برای مخاطبانی که آن تبلیغات را مشاهده می‌کنند نداشته است و لذا برای نیروی متخاصم این فرصت فراهم شده که این تبلیغات را منتشر کند و به افرادی به‌غیر از افراد همسو با خودش دسترسی یابد.
تحول سریع محیط اطلاعاتی، رشد مشارکت نیروهای غیردولتی و نیابتی در جنگ و نیاز به کنترل روایت‌ها در مورد فعالیت‌ها از چالش‌های امروزی استراتژیست‌های نظامی هستند.[۱۱] همان‌طور که در این یادداشت تحلیل کرده‌ایم، نقش‌آفرینان عملیات‌های روانی در شبکه‌های اجتماعی اهداف استراتژیک مختلفی می‌توانند داشته باشند. از جمله این اهداف می‌توان به جذب؛ جلب حمایت، همدلی و تایید؛ کاشتن بذر ترس و تفرقه؛ ایجاد اختلال؛ پیشدستی و بی‌اعتبار کردن دشمنان اشاره کرد. هرچند در یک جنگ تمام‌عیار ابعاد عملیاتی مختلفی وجود دارد، همان‌طور که در یادداشت مشاهده کردیم، دشمنان معاصر بیش‌ازپیش در زمینه جنگ‌های غیرمتعارف تکامل یافته‌اند و با عملیات‌های روانی از طریق شبکه‌های اجتماعی بر مخاطبان غیرنظامی تمرکز کرده‌اند.
