در زمینۀ تجارب دیجیتال کودکان و نوجوانان پیمایشی توسط پژوهشکدۀ فرهنگ، هنر و ارتباطات در سال ۱۴۰۰ انجام شد[۱]. در این پیمایش ابعاد مختلفی از موضوع تجارب دیجیتال این گروه سنی ازجمله احساس امنیت در فضای مجازی، اتفاقات ناگوار در زمینۀ مسائل امنیتی در اینترنت و تنظیمات مرتبط با حریم خصوصی در دستگاه‌های دیجیتال و حساب‌های کاربری در شبکه‌های اجتماعی از خود کودکان و نوجوانان پرسیده شد. بر همین اساس، ابتدا شرحی از یافته‌های هریک از ابعادی که پیشتر اشاره شد به‌اختصار مطرح می‌شود و سپس راهکارهایی درخصوص آن مسئله به والدین ارائه می‌شود. ازآنجاکه استفاده از فضای مجازی بسیار رواج یافته است سازمان‌ها و انجمن‌های معتبر در سراسر جهان درصدد برآمده‌اند که دستورالعمل‌هایی برای والدین طراحی کنند تا آنان بتوانند از کودک و نوجوان خود بهتر مراقبت کنند و او را در مسیر رشد شایسته‌تری قرار دهند.
میزان احساس امنیت کودکان و نوجوانان در فضای اینترنت از موضوعات قابل توجه است. این پیمایش [۱] نشان داد که ۲۲/۴ درصد از کودکان و نوجوانان ابراز کردند که در اینترنت هيچ احساس امنيتی ندارند و احساس امنيت در ۴۲/۵ درصد از آن‌ها کم است. در مقابل، یک‌سوم از آنان، یعنی ۳۳/۴ درصدشان، احساس امنيت زياد يا خيلی زياد داشتند. همچنین درمورد این احساس که افراد در اينترنت چقدر مهربان و ياری‌رسان هستند، ۲۸/۴ درصد اصلاً این احساس را نداشتند و تقریباً نیمی از آنان یعنی ۵۱/۸ درصد گفتند افراد در اینترنت کمی مهربان و یاری‌رسان هستند. به‌علاوه در بین دخترها و پسرها در این زمینه تفاوت قابل‌توجهی دیده نشد اما ساکنان مناطق روستایی بیش از ساکنان مناطق شهری این احساس عدم امنیت را نشان دادند. در نتیجه حدود نیمی از کودکان و نوجوانان در دو سر طیف احساس امنیت قرار دارند. به عبارت دیگر نیمی از آنان یا اصلاٌ احساس امنیت در اینترنت ندارند یا احساس امنیت زیاد یا بسیار زیادی در این فضا دارد که به نظر می‌رسد هردوی این موارد می‌تواند مشکل‌زا باشد. زیرا لازم است در برخی موارد درمورد فعالیت‌کردن در اینترنت احساس ناامنی وجود داشته باشد تا افراد دست به فعالیت‌های ناقض حریم خصوصی‌شان نزنند و از طرف دیگر احساس امنیت هم برای انجام برخی از رفتارهای مفید در این فضا ضروری است.
یکی از حوزه‌هایی که لازم است کودک یا نوجوان در آن حد کافی احساس امنیت و ناامنی را داشته باشد تا آسیب نبیند خرید اینترنتی است. والدین باید درمورد خرید اینترنتی و تبادل وجه به‌صورت آنلاین آموزش و نظارت زیادی انجام دهند تا کودکان و نوجوانان بیاموزند که به چه سایت‌ها و افرادی در فضای دیجیتال می‌توانند اعتماد کنند و از آن‌ها خرید کنند. یافته‌های این پیمایش[۱] نشان داد که کمترين ميزان مهارت کودکان و نوجوان کاربر اينترنت، مربوط به خريد درون برنامه‌ای و شناسايی اعتبار سايت‌ها و اعتماد به آن‌ها بود. به‌گونه‌ای که ۲۳/۵ درصد اصلاً بلد نبودند خريد درون‌برنامه‌ای انجام دهند و ۱۸/۵ درصد نمي‌توانستند به‌آسانی دربارۀ اعتماد به سايت تصميم بگيرند. این میزان در بین دخترها کمتر از پسرها به دست آمد به این صورت که دخترها ۴۹/۸ درصد و پسرها ۵۵/۴ درصد به میزان زیاد یا خیلی زیاد این مهارت را داشتند. به‌علاوه برای ۵/۲ از کودکان و نوجوانان مشکلاتی نظیر فریب‌خوردن و ازدست‌دادن پولشان اتفاق افتاده است.
در همین راستا مطالعات نشان می‌دهد که لازم است والدین با فرزندشان درمورد سایت‌ها یا جست‌وجوهایی که فکر می‌کنند ناامن یا خطرناک هستند و همچنین درمورد اینکه اگر سایت بدی پیدا کردند چه کاری باید انجام دهند، صحبت کنند[۸]. نه تنها ناامن و خطرناک بودن بلکه قابل‌اعتماد بودن وبسایتها نیز باید شناخته شود. درنتیجه کودکان و نوجوانان باید بتوانند تشخیص دهند که چه وبسایت‌هایی منابع اطلاعاتی قابل‌اعتمادی هستند و نحوۀ ارزیابی درستی اطلاعات آنلاین چیست. از دیگر مواردی که باید برای آنان توضیح داد این است که چرا نباید برنامه‌های ناآشنا را دانلود کنند، روی لینک‌های مشکوک کلیک کنند یا اطلاعات شخصی را در برنامه‌ها یا وبسایت‌های ناشناس به اشتراک بگذارند[۲]. تمام این موارد به این منجر می‌شود که کودکان بدانند در چه مواردی و به چه چیزهایی می‌توانند در فضای آنلاین اعتماد کنند و احساس امنیت کنند یا برعکس، اعتماد نکنند.
کمترين ميزان مهارت کودکان و نوجوان کاربر اينترنت، مربوط به خريد درون برنامه‌ای و شناسايی اعتبار سايت‌ها و اعتماد به آن‌ها بود. به‌گونه‌ای که ۲۳/۵ درصد اصلاً بلد نبودند خريد درون‌برنامه‌ای انجام دهند و ۱۸/۵ درصد نمي‌توانستند به‌آسانی دربارۀ اعتماد به سايت تصميم بگيرند. این میزان در بین دخترها کمتر از پسرها به دست آمد به این صورت که دخترها ۴۹/۸ درصد و پسرها ۵۵/۴ درصد به میزان زیاد یا خیلی زیاد این مهارت را داشتند.
از دیگر مواردی که باید کودکان و نوجوانان حدومرزهایی را رعایت کنند تا دچار مشکلاتی در زمینۀ حریم خصوصی نشوند، برقراری ارتباطات اجتماعی با دوستان و غریبه‌ها در فضای آنلاین است. با این وجود، ۸/۸ کودکان و نوجوانان بیان کردند که با غریبه‌ها ازطریق برنامه‌های اینترنتی یا موبایلی مختلف مانند تلگرام، اینستاگرام، واتس‌اپ، ایمو و غیره ارتباط برقرار می‌کنند. به‌علاوه، جست‌وجوی دوستان یا مخاطبین جدید به این صورت بود که حدود یک‌سوم یعنی 33/6 درصد از کودکان و نوجوانان در سال گذشته به‌ندرت این کار را انجام داده‌اند، اما ۱۶/۸ درصد ماهانه یا هفتگی و ۱۶/۷ درصد روزانه یا چندبار در روز در اینترنت دست به چنین کاری زده‌اند[۱]. درنتیجه یکی از فعالیت‌هایی که در برخی کودکان و نوجوانان ایرانی درحال انجام است برقراری ارتباط‌های جدید در فضای اینترنت است. پژوهشگران در این زمینه این‌طور توصیه می‌کنند که والدین به فرزندان خود بیاموزند که آنان باید دربارۀ هرگونه درخواست آنلاین محتاط باشند و تمام مخاطبین مشکوک را به آنان اطلاع دهند. همچنین باید از ارتباطاتی که می‌تواند حریم خصوصی و ایمنی شخصی‌شان را به خطر بیندازد اجتناب کنند[۲ و ۳]. گاه برخی از کودکان حتی با این مشکل مواجهند که نمی‌توانند تشخیص دهند غریبه در فضای آنلاین چه کسی است. پس والدین باید از آگاهی فرزندشان در این مورد اطمینان حاصل کنند[۱۳].
اهمیت محتاط‌بودن در تعاملات اجتماعی در فضای آنلاین در آن است که افراد بخشی از اطلاعات شخصی خود را با دیگران به اشتراک می‌گذارند. درمورد اشتراک‌گذاری یا عدم اشتراک‌گذاری اطلاعات [شخصی] در اینترنت ۶۹/۴ درصد از کودکان و نوجوانان بیان کردند که نبايد اطلاعات را به‌صورت آنلاين به اشتراک گذاشت. به‌علاوه ارسال عکس‌ها يا ويدئوهای شخصی به فردی که هرگز آن را نديده‌اند در میان آنان اصلاً رایج نبود. به‌گونه‌ای که ۷۹/۳ درصد هرگز این کار را طی سال گذشته انجام نداده‌اند، اما با این حال ۲/۷ درصد به‌صورت روزانه يا چندين بار در روز و ۱۱/۳ درصد به‌ندرت و ۳/۹ درصد هر ماه يا هر هفته این کار را انجام داده‌اند. به‌علاوه، درمورد افزودن افرادی به فهرست دوستان و مخاطبينشان که هرگز آن‌ها را نديده‌اند، ۲۳/۶ درصد به‌ندرت این کار را در سال گذشته کرده‌اند و تنها ۶/۷ درصد هر ماه يا هر هفته اين تجربه را داشته‌اند و ۴/۳ درصد نیز روزانه يا چند بار در روز اين کار را انجام داده‌اند. همچنین ازجمله اتفاقات ناخوشایند برای کودکان و نوجوانان این بوده است که ۴/۸ درصد تجربه داشته‌اند که فردی از آن‌ها تصويری غيرواقعي يا نامناسب بسازد. ۴/۸ درصد بیان کردند که پيش آمده است که يک نفر از اطلاعات شخصي‌شان علي‌رغم ميل آن‌ها استفاده کرده باشد[۱]. درنتیجه آمارها نشان می‌دهد که کودکان و نوجوانان ایرانی درمجموع درک مناسبی در زمینۀ به اشتراک نگذاشتن اطلاعاتشان با دیگران دارند. با این حال ممکن است آنان از همۀ ابعاد اطلاعات مهمی که نباید با دیگران به اشتراک بگذارند آگاه نباشند.
به‌منظور فعالیت آگاهانه و غیرآسیب‌زا در فضای آنلاین، توصیه‌نامه‌های پژوهشی این‌طور بیان کرده‌اند که والدین به کودکان یا نوجوانشان بیاموزند که چه نوع اطلاعاتی را به چه میزان و با چه افرادی می‌توان به اشتراک گذاشت. کودکان و نوجوانان باید بدانند که آنان نباید نام کامل، تاریخ تولد، آدرس، شمارۀ تلفن، شمارۀ بیمه، رمز عبور و شمارۀ حساب یا کارت بانکی خود را [با دیگران خصوصاً غریبه‌ها] به اشتراک بگذارند[۳] و [۸]. همچنین باید دقت کنند که نام کاربری‌شان را طوری انتخاب کنند که اطلاعات شخصی آنان را فاش نکند[۱۳]. برخی از کودکان و نوجوانان ممکن است فکر کنند به‌اشتراک‌گذاری اطلاعاتشان با دوستانشان مشکلی ندارد. درحالی‌که باید بدانند مواردی مانند گذرواژه را حتی با دوستانشان هم نباید به اشتراک بگذارند[۱۲]. توصیۀ دیگر درمورد گذرواژه آن است که از ذخیرۀ خودکار گذرواژه‌ها جلوگیری شود (برای مثال، همیشه وقتی استفاده از سایتی به پایان رسید، باید از حساب خود خارج شوند و فقط مرورگر را نبندند).
درمورد رمز عبور برخی از خانواده‌ها یک کپی از نام کاربری و رمز عبور آنلاین فرزندشان را نگه می‌دارند. برخی هم مکانی دارند که در مواقع اضطراری تمام رمزهای عبور خانواده در آن نگهداری می‌شود[۱۲]. نکته‌ای که هنگام توضیح این موارد که ذیل مفهوم سرقت هویت قرار می‌گیرند اهمیت دارد آن است که والدین هنگام توضیح از مثال‌های واقعی استفاده کنند[۸] تا با این کار بتوانند نشان دهند که این موارد دقیقاً چه‌طور آسیب‌زا شده‌اند[۱۴]. به‌علاوه والدین باید اطمینان حاصل کنند که بچه‌ها در هر سنی می‌دانند که ارسال یا دریافت عکس‌های افراد بدون لباس یا پیام‌های متنی جنسی مناسب یا عاقلانه نیست؛ فرقی نمی‌کند برای دوستانشان ارسال کنند یا غریبه[۳]. در مجموع با درک از این موضوع که پیداکردن دوستان جدید به‌صورت آنلاین کاملاً عادی است، اما نوجوانان باید تشویق شوند تا به این فکر کنند که اطلاعات شخصی خود را با چه کسانی به اشتراک می‌گذارند [۱۴] و همچنین والدین باید مطمئن شوند که فرزندشان فقط با افرادی که مورد تأیید هستند دوستی و مکالمۀ آنلاین دارند. این امر به فرزند شما نشان می‌دهد که شما به موفقیت و امنیت آنلاین او علاقه دارید [البته که باید طوری دراین‌باره با فرزندتان تعامل کنید که احساس کند والدینش این موارد را به‌خاطر اهمیتی که به امنیت او می‌دهند مطرح می‌کنند] [۱۲].
ایجاد تنظیمات در محیط‌های مختلف آنلاین و آفلاین که حریم خصوصی فرد را حفظ می‌کند از دیگر مواردی است که هر کودک یا نوجوانی باید از آن آگاه باشد. 84/9 درصد کودکان و نوجوانان ابراز کردند که دانش زیادی در زمینۀ حفاظت از تلفن هوشمند با رمز عددی یا الگوی صفحه را دارند اما تنها ۶۵ درصد می‌دانستند که چگونه اطلاعاتی درمورد چگونگی استفادۀ امن از گوشی همراه پیدا کنند و تنها 60/1 درصد از آنان بلد بودند که مکان‌نما یا لوکیشن را غیرفعال کنند. به‌علاوه ۶۷/۵ درصد از آنان می‌توانند تنظيمات حريم خصوصی خود را تغيير دهند. با این حال برخی از آنان تجارب تلخی در زمینۀ مسائل امنیتی و حریم خصوصی داشته‌اند به‌گونه‌ای که براساس یافته‌های پیمایش بيشترين اتفاقی که برای ۱۵/۷ درصد از کودکان و نوجوانان به‌عنوان یک رویداد ناخوشایند افتاده است، آلوده‌شدن دستگاهشان به ويروس يا بدافزار بوده است و کمترین اتفاق ناخوشایند مربوط به رمز عبورشان بوده که برای ۳/۸ درصد اتفاق افتاده است که يک نفر از رمز عبورشان سوءاستفاده کرده است تا خودش را به‌جای او جا بزند[۱]. درنتیجه بخش قابل‌توجهی از کودکان و نوجوانان با تنظیمات مرتبط با حریم خصوصی آشنا نیستند و والدین باید در این امر کمکشان کنند.
ازجمله توصیه‌هایی که متخصصان مطرح کرده‌اند این است که والدین باید تنظیمات رسانۀ اجتماعی کودک یا نوجوان را بر روی حالت خصوصی[۱] بگذارند تا افراد غریبه نتوانند با او تماس بگیرند یا به اطلاعات شخصی‌اش دست یابند [۲ و ۳]. از دیگر تنظیمات مرتبط با حریم خصوصی آن است که والدین مطمئن شوند نرم‌افزارها به موقعیت مکانی (لوکیشن) فرزندشان دسترسی ندارند[۳]. به‌علاوه هنگامی که به این نتیجه رسیدند که فرزندشان در رسانه‌های اجتماعی می‌تواند حساب کاربری داشته باشد (از سنین توصیه‌شده بالای ۱۳ سال است [۱۲]) لازم است فرزند خود را در ثبت‌نام در این رسانه‌ها همراهی کنند [به عبارت دیگر اجازه ندهند که فرزندشان به‌تنهایی فرآیند ثبت‌نام را انجام دهد]، تنظیمات و قوانین حریم خصوصی را با هم بخوانند و درنهایت والدین دربارۀ راه‌های مؤثر جهت محافظت از حریم خصوصی مانند اعلام نکردن آدرس و تاریخ تولد صحبت کنند[۸]. به‌صورت خاص در برخی از برنامه‌های رسانه‌های اجتماعی مانند تیک‌تاک، اینستاگرام، و توییتر به‌طور پیش‌فرض، ابتدا یک حساب کاربری عمومی ایجاد می‌شود، اما می‌توان به‌راحتی در قسمت تنظیمات حریم خصوصی و ایمنی حساب کاربری را از حالت عمومی به خصوصی تغییر داد.
از دیگر تنظیمات مفید مسدودکردن است. فرزندانتان باید با اینکه چه کسانی را چه زمانی مسدود کنند آشنا باشند همچنین لازم است با فرزندان درمورد نحوۀ گزارش‌دادن موارد مشکوک یا مشکلات در وبسایتها و نحوۀ مسدودکردن محتوا یا افراد درصورت نیاز صحبت شود[۱۳]. درمجموع لازم است انواع تنظیمات مرتبط با حریم خصوصی در سایت‌ها، برنامه‌ها، بازی‌ها و دستگاه‌هایی که کودک یا نوجوان استفاده می‌کند به او آموزش داده شود.
جمع‌بندی:
زیست مجازی امروزه بخشی جدی از زندگی کودکان و نوجوانان ایرانی را تشکیل می‌دهد تا جایی که اکثریت آنان هر روز از اینترنت استفاده می‌کنند و برخی در هر روز ساعات بسیار زیادی را صرف فعالیت در این فضا می‌کنند. همچنین زیستن در فضای مجازی با برخی آسیب‌ها به حریم خصوصی کودکان و نوجوانان همراه بوده است. با این وجود برخی از والدین در زمینۀ حفاظت از حریم خصوصی کودکان و نوجوانانشان اقدامات لازم را انجام نمی‌دهند. درنتیجه فهم مواردی که شامل حریم خصوصی می‌شود و اقداماتی که در راستای حفاظت از کودکان و نوجوانان در این زمینه باید انجام شود در اولویت‌های تربیتی والدین قرار می‌گیرد. عمده‌ترین توصیه‌هایی به والدین در زمینۀ این مسائل در زیر آمده است:
- سایت‌ها یا جست‌وجوهای ناامن یا خطرناک و نحوۀ تشخیص این سایت‌ها را بشناسید.
- اقدامات لازم هنگام مواجهه با سایت‌های بد را به فرزندانتان آموزش دهید.
- نحوۀ ارزیابی درستیِ اطلاعات آنلاین را به فرزندانتان یاد دهید.
- به او بگویید نباید برنامه‌های ناآشنا را دانلود کند، روی لینک‌های مشکوک کلیک نکند یا اطلاعات شخصی را در برنامه‌ها یا وبسایت‌های ناشناس به اشتراک نگذارد.
- به فرزندانتان بیاموزید که دربارۀ هرگونه درخواست آنلاین محتاط باشند و تمامی مخاطبان مشکوک را به شما اطلاع دهند.
- به فرزندان آموزش دهید که از ارتباطاتی که می‌تواند حریم خصوصی و ایمنی شخصی‌شان را به خطر بیندازد اجتناب کنند.
- چگونگی تشخیص غریبه در فضای آنلاین را بیاموزید.
- درمورد اینکه چه نوع اطلاعاتی را به چه میزان و با چه افرادی می‌توان به اشتراک گذاشت آموزش دهید.
- به فرزندان بیاموزید که نباید نام کامل، تاریخ تولد، آدرس، شمارۀ تلفن، شمارۀ بیمه، رمز عبور و شماره حساب یا کارت بانکی خود را [با دیگران خصوصاً غریبه‌ها] به اشتراک بگذارند.
- به فرزندان بیاموزید که برخی مواردی مانند گذرواژه‌ها را حتی با دوستانشان هم نباید به اشتراک بگذارند.
- به فرزندان بیاموزید که از ذخیرۀ خودکار گذرواژه‌ها اجتناب کنند. (برای مثال، همیشه وقتی استفاده از سایتی به پایان رسید باید از حساب خود خارج شوند و فقط مرورگر را نبندند.)
- تنظیمات رسانۀ اجتماعی کودک یا نوجوان را بر روی حالت خصوصی بگذارید تا افراد غریبه نتوانند با آنان تماس بگیرند یا به اطلاعات شخصی‌شان دست یابند.
- بدانید که سن توصیه‌شده برای استفاده از شبکه‌های اجتماعی بالای ۱۳ سال است.
- حین ثبت‌نام در شبکه‌های اجتماعی بدانید که چه مواردی را باید مدنظر قرار بدهید (مانند تنظیمات و قوانین حریم خصوصی، اعلام نکردن آدرس و تاریخ تولد، خصوصی‌کردن حساب کاربری، اهمیت و موارد استفاده از مسدودکردن)
- با کودکتان دربارۀ اینکه چگونه موارد مشکوک یا مشکلات وبسایتها را گزارش دهند و نحوۀ مسدودکردن محتوا یا افراد درصورت نیاز صحبت کنید.
- انواع تنظیمات مرتبط با حریم خصوصی در سایت‌ها، برنامه‌ها، بازی‌ها و دستگاه‌هایی که کودک یا نوجوان استفاده می‌کند را بدانید.
منابع:
[۱] محمد سلگی، مهناز احد، فاطمه جواهری، علیرضا کرمان، محمدرضا بهمنی و دیگران. (۱۴۰۰). دفتر طرح‌های ملّی؛ کودکان و اينترنت در ايران (فرصت ها و تهديدها)، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ، هنر ارتباطات: تهران.
[۳] American Academy of Child & Adolescent Psychiatry. (2022). https://www.aacap.org/AACAP/Families_and_Youth/Facts_for_Families/FFF-Guide/Social-Media-and-Teens-100.aspx
[۲] American Psychological Association. (2019). Digital guidelines: Promoting healthy technology use for children. https://www.apa.org/topics/social-media-internet/technology-use-children
[۵] Centers for Disease Control and Prevention National. (2017). Technology and Youth: Protecting your Child from Electronic Aggression. www.cdc.gov
[۶] Neumann, M. M., & Herodotou, C. (2020). Young Children and YouTube: A global phenomenon. Childhood Education, 96(4), 72-77.
[۷] Choudhury, Suparna et al. “Social cognitive development during adolescence.” Social cognitive and affective neuroscience vol. 1,3 (2006): 165-74. doi:10.1093/scan/nsl024
[۸] The New York City Department of Education. (2022). https://www.schools.nyc.gov/school-life/school-environment/digital-citizenship
[۹] University of Toronto (2020). Guidelines for Appropriate Use of the Internet, Electronic Networking and Other Media. 1-4.
[۱۰] Council on communications and media. (2016). Media use in school- aged children and adolescents. Pediatrics. 138(5):e20162592. Doi: 10.1542/peds.2016-2592. PMID: 27940794.
[۱۱] Ersoy, M. (2019). Social media and children. In Handbook of Research on Children’s Consumption of Digital Media (pp. 11-23). IGI Global.
[۱۲] Common sense media. (2021). Parent Social Media Guide for Students Over 13. https://www.commonsensemedia.org/
[۱۳] NSPCC (2016). A parents’ guide to being Share Aware: Helping you to keep your child safe online, 1-12.
