CNN گزارشی از این تعطیلی‌ها با تیتر “خاموشی بزرگ 2020: آنچه کلیساها، مساجد و معابد برای مبارزه با گسترش ویروس کرونا انجام می‌دهند.”، منتشر کرده است. در این گزارش آمده است: (Burke 2020)
” مانند لیگ‌های ورزشی، موزه‌ها و سایر موسسات فرهنگی، میلیون‌ها کلیسا، مسجد، کنیسه، سانگها (مجامع عبادی بودایی ها)، معابد و گورداوارا (محل عبادت سیک ها) به طور موقت بسته می‌شوند تا از انتشار ویروس جلوگیری کنند. برای بسیاری از رهبران معنوی، تصمیم برای بسته شدن درهایشان دشوار است.”
سوالات و مسائل دینی زیادی در پی ایجاد گرفتاری‌ها و مصائب و همچنین بسته شدن مراکز و تعطیل شدن مناسک دینی، مقابل جوامع دین‌دار و بلکه کل دنیا قرار گرفته است. از جمله: “با تعطیل شدن مراکز دینی و اجتماعات مذهبی، چه بر سر جامعه دین‌دار می آید؟” ، “تا چه زمانی ممکن است این تعطیلی ادامه پیدا کند؟” ، “تکلیف فرائضی مثل حج تمتع چه خواهد شد؟” ، “آیا در این شرایط باورهای دینی تضعیف نمی‌شود؟”
در کنار این‌ها، شبهات یا سوالات عمیق‌تری هم بوجود آمده است: “رحمت الهی چرا شامل حال مومنین نمی‌شود”، “خداوند آیا از این رنجهای بشریت آگاه است یا نه و اگر هست چرا کاری نمی‌کند؟”
اما واقعا کسی جواب نهایی و قاطع برای این سوالات ندارد. همان‌طورکه در عرصه‌های اقتصادی کسی نمی‌داند چه بر سر بورس‌ها و بازارهای مالی خواهد، آمد؛ و همان‌طورکه در عرصه‌های سیاسی کسی نمی‌داند مثلا تاثیر این اپیدمی بر انتخابات قریب الوقوع آمریکا چه خواهد بود. دلیل آن هم واضح است. بشریت تجربه بسیار کمی در برخورد با این پدیده داشته است. بخصوص در عصر مدرن، و با پیشرفت‌های فوق العاده در علم پزشکی، هیچ وقت انسان‌ها فکر نمی‌کردند با یک ویروس کل جهان، به تعبیر روزنامه انگلیسی گاردین خاموش (shut down) شود.
یکی از مهمترین و متداول‌ترین روشهای علمی برای تخمین و پیش‌بینی رفتار پدیده‌ها بخصوص در مسائل و سیستم‌های پیچیده[۱]، استفاده از شبیه‌سازی و مدل‌سازی است. برای پیش‌بینی آینده دنیای کرونایی نیز شبیه‌سازی هایی صورت گرفته است. برای مثال نویسنده‌ای به نام فرانک برونی در مقاله‌ای که با عنوان “چرا کرونا خیلی بدتر از 11 سپتامبر است” (Bruni 2020) در نیویورک تایمز منتشر کرده، بحران فعلی را با آشفتگی‌های سیاسی، اجتماعی 11 سپتامبر که منجر به تلاطم های روحی و روانی شدید در مردم آمریکا شد، مقایسه کرده است. اگرچه معتقد است این بحران، بسیار سخت تر از 11 سپتامبر است، اما بعضی از روشهایی که آن موقع مردم برای تسکین روحی استفاده می‌کردند را پیشنهاد داده است.
نویسنده دیگری آن را با اپیدمی طاعون و تغییرات بنیادین فکری و فرهنگی این بیماری که به اعتقاد نویسنده منجر به رنسانس شد، مقایسه کرده است. (West 2020)
براساس این شبیه‌سازی‌ها، برخی معتقدند کرونا آینده تاریکی برای دین و اعتقادات مذهبی رقم خواهد زد. بعضی هم، خلاف آن را معتقدند و مدعی هستند، تغییرات بنیادین در جهان بیرون و جهان درون انسان‌ها، بازگشت به خویشتن و بازگشت به دین و معنویت را به دنبال خواهد داشت.
در این یادداشت ادعای ما این است که کرونا لااقل در کوتاه مدت و میان مدت، منجر به تقویت باورهای دینی می‌شود. اما مشروط به فعال شدن گروه‌ها و مجامع مذهبی در فضای مجازی و به روز کردن خود نسبت به استفاده از فناوری‌های ارتباطی.
اما قبل از هرچیز باید منظور خودمان از دین و دین‌باوری را روش کنیم. دین‌باوری اشاره به جنبه‌های معرفتی دین دارد. یعنی قلمرو عقاید، افکار و باورهای دینی. براین اساس مساله اصلی این نیست که ادای فرائض یا برگزای مناسک چه خواهد شد، بلکه مساله ‌این است در شرایط کرونایی، تغییر یا تعطیلی این امور چه تاثیری روی عقاید مردم می‌گذارد.
و منظور از دین، ادیان ابراهیمی با تاکید بر اسلام است. براساس آموزه‌های اسلامی دین مجموعه کاملی است که شهید مطهری گاهی با عنوان “مکتب” از آن یاد کرده و این گونه تعریف می‌کند: “یک تئوری کلی، یک طرح جامع و هماهنگ و منسجم که هدف اصلی آن، کمال انسان و تأمین سعادت همگانی است و در آن، خطوط اصلی و روش ها، بایدها و نبایدها، هدف ها و وسیله ها، نیازها و دردها و درمان ها، مسؤولیت ها و تکلیف ها مشخص شده باشد و منبع الهام تکلیف ها و مسؤولیت ها برای همه ی افراد بوده باشد.” (مطهری 1384, 55)

کرونا و تقویت باورهای دینی

بسیاری از متفکران معتقدند باورهای مذهبی مردم در دوره کورونا تضعیف شده و خواهد شد. مهمترین دلیل آنها دیدن رنج‌ها و گرفتاری‌های ایجاد شده است که آرام آرام پایه‌های اعتقادی مردم را متزلزل خواهد کرد. اما اگر شبیه‌سازی که پیش از این درمورد 11 سپتامبر اشاره کردیم تاحدی قابل تعمیم به دوران فعلی باشد -که خیلی‌ها که لااقل در جامعه آمریکایی هردو را دیده‌اند، آن را تایید می‌کنند- می‌توان دید که 11 سپتامبر چه تاثیری روی باورهای مذهبی مردم داشته است. موسسه معتبر پژوهش و افکار سنجی گالوپ[۲] در پژوهشی که درمورد دین‌داری و تاثیر باورهای دینی در زندگی مردم آمریکا انجام داده، نشان داده است که یکی از نقاط اوج گرایش به دین، بعد از حوادث 11 سپتامبر در سال 2001 بوده است. سایت این موسسه در گزارش خود می‌نویسد: (Brenan 2018)
” هنگامی که گالوپ برای اولین بار از آمریکایی‌ها خواست تا اهمیت دین را در زندگی خود در سال 1952 ارزیابی کنند، 75٪ گفتند که دین برای آنها بسیار مهم و 20٪ گفتند نسبتاً مهم است. در پژوهش بعدی در سال 1965، این درصد ها تقریبا یکسان بود. اما سال 1978، 52٪ گفتند دین برایشان بسیار مهم و 32٪ گفتند نسبتاً مهم بود. یعنی روندی نزولی را طی کرد. از آن زمان، درصد افرادی که اذعان داشتند دین برایشان امری بسیار مهم است، نوسان داشت. فقط در دو مقطع این عدد به بالای 61 درصد رسید. یکی بعد از حملات 11 سپتامبر که شد 64 درصد و دیگری یک سال بعد از آن که شد 65 درصد. در می 2015 این عدد کاهشی تاریخی را به خود دید و به 49 درصد رسید. ”
در نمودار زیر می‌توان این نوسان را مشاهده کرد:

نمودار1- اهمیت و گرایش به دین در آمریکا در سالهای مختلف: این نمودار نشان میدهد درحالی که روال دینداری در امریکا در 50 سال گذشته رو به کاهش بوده است، سال 2001 و یکسال بعد از آن به دنبال حوادث 11 سپتامبر، یک افزایشی در گرایش به دین ایجاد شده است.

آنچه که در این نمودار نیاز به تحلیل دارد دلایل گرایش به دین علیرغم بحران روحی مردم است. این نکته درمورد 11 سپتامبر مهم‌تر از حوادث طبیعی و انسانی دیگر است، چراکه این واقعه از اساس یک وابستگی به دین داشته است. از دید رسانه‌ها و دولتمردان امریکا این واقعه توسط گروهای افراطی و جهادی اسلامی انجام شده بود. اما به رغم تاثیر فلسفی این موضوع در گرایش به الحاد[۳]، تاثیر اجتماعی آن گرایش به دین بوده است.
گرایش مردم عادی (نه متفکران، دانشمندان و فیلسوفان) به دین و خداوند به عنوان یک قدرت برتر، در بحران‌ها و حوادث یک امر معقول و قابل تبیین است. مردم عادی در دنیای مدرن غالبا بین دو جهان‌بینی که رقیب هم به شمار می‌روند، بصورت ناخودآگاه در رفت و آمد هستند. این دو جهان‌بینی یکی جهان‌بینی دینی و دیگری جهان‌بینی علمی است. جهان بینی علمی به معنای علم نیست، به معنای علم بسندگی و محدود دانستن جهان به اسباب و علل مادی است.
مردم غالبا خداباورند ولی در شرایط رفاه و آسایش از روی غفلت و از روی مشاهده دستاوردهای عظیم علم و فناوری، گرایش بیشتر به جهان بینی علمی دارند. این گرایش، آنها را از ابعاد متعالی و معنوی دور می‌کند. چون آنها (بدون استدلال و بصورت ناخودآگاه) احساس می‌کنند در کنار رفاه و امنیتی که علم و دنیای مدرن برای آنها ایجاد کرده، نیاز به چیز دیگری ندارند. نتایج یک پژوهش دینی که با هوش مصنوعی و با دقت خیلی زیاد و باعنوان “پروژه مدل سازی دینی” در دانشگاه بوستون انجام شده، نشان می‌دهد که تامین نیازهای اولیه انسان و آسایش و رفاه، سرعت رشد سکولاریزم را بیشتر می‌کند. (Samuel 2018)
اما در شرایطی که نظام طبیعی جهان مختل می‌شود و انسانی که دل به قدرت جهان‌بینی علمی قرص کرده بود، احساس بی‌پناهی می‌کند، و می‌بیند که علم و فناوری با همه دستاوردهایش او را از خطرها مصون نکرده‌اند، دوباره به جهان‌بینی دینی و خدا و امور فراتر از اسباب مادی، گرایش پیدا می‌کند. پس به نظر می‌رسد در اپیدمی‌هایی مثل کرونا یا مصائب و بلایای طبیعی، چیزی که انسان را متوجه امور متعالی می‌کند، درک ناتوانایی‌های دستاوردهای بشری از تمشیت همه امور انسان و ناامیدی از آنها است.
به هر روی می‌توان ادعا کرد که خود بیماری کرونا به عنوان یک بلا یا مصیبت، نه تنها باعث فاصله گرفتن مردم عادی از خدا و تضعیف باورهای دینی آنها نمی‌شود، که می‌تواند باعث تقویت باورهای دینی شود.

ضرورت توسعه فعالیت‌های مذهبی در بستر فضای مجازی

پس حال نوع بشر مثل حال کسی است که پزشکان از درمان او اظهار ناتوانی کرده‌اند، در این شرایط اغلب انسان‌ها رو به سوی زیارتگاه‌ها، حرم‌ها و هیات‌ها می‌برند. در آنجا یا دردشان علاج می‌شود یا لااقل قلبشان آرام می‌گیرد. اما در کرونا یکی از اولین جاهایی که بسته شد، مساجد و عبادتگاه‌ها و حرم‌ها بود. سایت ویکیپدیا گزارشی با عنوان “تاثیر کرونا بر دین[۴]” را منتشر کرده است که در آن لیستی از مراکز تعطیل شده در ادیان مختلف در این ایام ارائه شده است. نیویورک تایمز به کنایه می‌گوید “خداوند نیز انگار خودش را در جایی قرنطینه کرده که در صحنه نیست ولی حتما در کلیسا قرنطینه نکرده چون کلیساها همه فعالیت‌هایشان را تعطیل کرده‌اند.” (Ferraresi 2020).
غیر از بسته شدن حرم‌ها، مراسم‌های مذهبی که مهمترین جلوه همبستگی جامعه دین‌مدار در جهان مدرنِ عاری از ارزشهای سنتی و دینی است، خود ضربه دیگر بر پیکره این جامعه است. بخش بسیار زیادی از مردم ایران زندگی‌شان با مراسم‌های مذهبی گره خورده و اساسا غیر از فرائض فردی مثل نماز و روزه، بقیه کنش‌گری دینی آنها مربوط به همین مراسم است. اعیاد بزرگی مثل مبعث، میلاد حضرت علی علیه السلام و نیمه شعبان گذشت و برنامه‌های ماه مبارک رمضان در پیش است. شرکت نکردن در این رویدادها عملا به معنای جدا شدن بخش زیادی از مردم از اتصال‌های دینی و مذهبی خودشان است. همچنین ندیدن و معاشرت نداشتن با برادران و خواهران دینی که به واسطه این مراسم میسر می‌شد، تاثیر غیرقابل انکاری بر مردم دین‌دار می‌گذارد.
لذا کرونا از این جهت می‌تواند تأثیرات منفی بر دینداری بشر داشته باشد؛ اما این مساله‌ای نیست که چاره و راهکار جبرانی نسبی نداشته باشد. کلیساها و معبدها در برخی کشورها “سرویس‌های آنلاین مذهبی” راه اندازی کرده و یا گسترش داده‌اند و با تبلیغات گسترده، سعی کرده‌اند، مخاطبان خود را در روزهایی که نیاز به همراهی و کمک بیشتری دارند، حفظ کنند.
سایت جامع کلیساهای انگلیس راهنماها و دستورالعمل‌های متعددی برای آمادگی کلیساها و خدمات رسانی آنها به مردم آماده و منتشر کرده است. همچنین فهرستی از منابعی که برای استفاده در شرایط فعلی ایجاد شده منتشر کرده است. این منابع شامل: (Coronavirus (COVID-19) guidance for churches 2020)

1. خدمات صوتی و تصویری هفتگی؛ که از طریق صفحه فیسبوک کلیسا در دسترس قرار می‌گیرد.
2. اپلیکیشن “زمانی برای نیایش”؛ شامل هرچیزی که مردم برای نیایش‌های روزانه نیاز دارند براساس مناسبتهای روز و..
3. خدمات صوتی “نیایش روزانه و نیایش شبانه”؛ که بصورت یک اپلیکشن در حال آماده‌سازی است.
4. خدمات پخش زنده از کلیسا: سایت comفهرست کاملی از کلیساهایی که مراسم زنده پخش می‌کنند، ارائه کرده است.
5. افزایش تعداد وبینارهای آموزشی: این وبینارها مخصوص آموزش به کلیساها برای بروز کردن خودشان است و بصورت رایگان در اختیار آنها قرار می‌گیرد.
6. “روزه پخش‌زنده”: مراقبت از مخلوقات الهی: این درواقع یک اپلیکشن با پادکستهایی است که مضمون آنها کمپین روزه‌داری در شرایط فعلی است که باید صرف کمک به همنوعان شود.
7. خدمات روزانه بی بی سی و عبادت‌های یکشنبه: برنامه رادیویی که قرار است راه بیفتد.
8. دعاهای روزانه: سازمان مرکزی کلیسای انگلیس هر روز دعای مخصوص روز را بصورت متن و صوت ارسال می‌کند.
9. سخنگوی هوشمند: برنامه‌ای برای انتشار محتوای دینی.
10. آموزه‌هایی برای سلامت روان: در دوره کرونا و دوره قرنطینه که مردم با مشکلات عدیده روحی مواجه می‌شوند، نکات مفید دینی و روان‌شناختی برای آنها ارائه می‌شود.

این یک نمونه از فعالیت‌های مراکز دینی در اروپاست که سعی کرده‌اند امکانات متعددی را در بستر فضای مجازی در اختیار مردم قرار دهند تا خلا تعطیلی این مراکز را پر کنند. در سایر کشورهای اروپایی و بخصوص آمریکا که جمعیت مذهبی و کلیساها بیشتر است، امکانات وسیع‌تری در دوره فعلی تدارک دیده شده است.
در ایران اما به رقم وجود مراکز و موسسات مذهبی زیاد، فعالیت‌های کمی در بستر مجازی شکل گرفته است. دلیل آن این است که اولا هیاتهای مذهبی و اماکن مقدس که مردم به آنها رفت و آمد زیاد دارند و خروجی و محتوای مذهبی تولید می‌کنند، امکانات خود را کمتر در بستر فضای مجازی توسعه دادند و غالبا ساختارهای سنتی دارند. ثانیا بخشی از جامعه مذهبی ما کمتر با امکانات و ابزارهای مجازی موانست دارد. یا اگر هم در استفاده از فضای مجازی مشکلی نداشته باشد، کمتر رغبت می‌کند نیایش یا مراسم عزداری و…، را در فضای مجازی دنبال کند.
این مشکلات در طیف‌های اجتماعی دیگری مثل دانشجوها کمتر است. به همین دلیل است که برنامه‌های دانشگاه‌ها در دوره شیوع کرونا، آسیب کمتری از برنامه‌های مذهبی دیدند. دلیل آن بسترهای آماده دانشگاه‌ها برای تغییر خود و تطبیق برنامه‌های آموزشی با شرایط پیش آمده بود. برخی از مدارس هم در این کار موفق بودند. اما رویدادهای مذهبی (به جز برخی از هیات‌های دانشجویی) اکثر در این قالب‌ها قرار نگرفت.
لذا لازم است امکانات و تسهیلات مناسب در اختیار هیات‌ها و مجموعه‌های مذهبی برای توسعه بسترهای مجازی خود، قرار گیرد. همچنین آموزش‌های کافی مثل بند 5 از فهرست فوق از طریق وبینارها و ویدیئوهای آموزشی در اختیار مجموعه‌های مذهبی قرار گیرد. بقیه مواردی که در فهرست سایت کلیساهای انگلیس آمده نیز می‌تواند قالب‌های پیشنهادی مناسبی برای توسعه فعالیت‌های دینی در فضای مجازی باشد.

نگارنده: جواد درویش؛ دانشجوی دکتری علم و فناوری دانشگاه شریف
تهیه شده در گروه مطالعات اخلاقی پژوهشگاه فضای مجازی

منابع

1. مطهری, مرتضی. 1384. مجموعه آثار ج2. تهران : صدرا .
2. Brenan, Megan. 2018. Religion Considered Important to 72% of Americans.https://news.gallup.com/poll/245651/religion-considered-important-americans.aspx.
3. Bruni, Frank. 2020. Why the Coronavirus Is So Much Worse Than Sept. 11.https://www.nytimes.com/2020/03/17/opinion/coronavirus-sept-11.html.
4. Burke, Daniel. 2020. The great shutdown 2020: What churches, mosques and temples are doing to fight the spread of coronavirus.https://edition.cnn.com/2020/03/14/world/churches-mosques-temples-coronavirus-spread/index.html.
5. Coronavirus (COVID-19) guidance for churches.https://www.churchofengland.org/more/media-centre/coronavirus-covid-19-guidance-churches.
6. Ferraresi, Mattia. 2020. God vs. Coronavirus.https://www.nytimes.com/2020/03/10/opinion/coronavirus-church-religion.html.
7. Samuel, Sigal. 2018. Can Artificial Intelligence Predict Religious Violence?https://www.theatlantic.com/international/archive/2018/07/artificial-intelligence-religion-atheism/565076/.
8. West, Ed. 2020. Will coronavirus change the world?https://unherd.com/2020/02/how-coronavirus-will-change-our-culture/.