۱. ریشههای تاریخی: گذار از حاکمیت الهی و تولد سوژهی مسئول
دکتر کیا با استناد به نظریات متفکر و جامعهشناس فرانسوی میشل فوکو، بحث خود را با تشریح ریشههای تاریخی پیدایش سوژهی مدرن آغاز نمودند. به بیان ایشان، در دوران پیشامدرن، حاکمیت بر اساس بازنمایی امر الهی تعریف میشد و پادشاه به مثابه «سایهی خدا» و دارندهی «فره ایزدی» تلقی میگردید؛ از این رو، پرسش اصلی حکومت این بود که «چه کسی شایستگی حکمرانی دارد؟». با تضعیف اقتدار کلیسا در پی تحولات علمی (توسط چهرههایی چون گالیله و نیوتن) و ظهور چالشهای فلسفی (نظیر اعلام «مرگ خدای اخلاق مسیحیت» از سوی نیچه)، کانون توجه از امر الهی به انسان منتقل شد.
در این گذار، انسان به سوژهای مسئول و بیانگر نیازهای خویش مبدل گشت. سوژهی مدرن، مسئول بیماری، سرنوشت و درک جهان پیرامون خود شناخته شد و این تحول از طریق تولید دانش مدون (در قالب مکتوبات، آرشیوها، فرمولها و قوانین) امکانپذیر گردید. در پی آن، حاکمیت نیز مشروعیت خود را که مبتنی بر بازنمایی امر الهی بود، از دست داد و به ساختاری بازنمایانهی مردمی تبدیل شد که موظف بود «از زبان مردم، و نه از زبان خدا» سخن بگوید. چنین وضعیتی، امکان شورش علیه حاکمِ غیرمقدس را فراهم ساخت.
در عصر مدرن، «اعتبارنامهها» (Certificates)، مانند مدارک تخصصی یا سیاسی، اهمیت محوری یافتند. این اعتبارنامهها که محصول دوران مدرن هستند، شرط لازم برای کسب مشروعیت جهت نمایندگی سیاسی یا ارائهی خدمات تخصصی (مانند درمان) محسوب میشوند. این نظام اعتبارسنجی در بستر «اقتصاد توجه» شکل گرفت که در آن، جلب اعتماد و توجه سایر سوژهها برای کسب رأی یا موفقیت در بازار، امری ضروری است.
این اعتراف دیگر برای رستگاری دینی نیست، بلکه برای تبدیل شدن به دادهی خام در اقتصاد بازار آزاد است؛ دادههایی که سرمایهگذاری بر اساس سلیقهها، سبک زندگی و عقاید را ممکن میسازد.
۲. حاکمیت الگوریتم: مکانیسمهای اعتراف و سوژهی بیانگر در فضای شبکهای
با ورود به عصر دیجیتال، دکتر کیا به تحلیل فرآیند سوژهسازی در فضای شبکههای اجتماعی پرداخت. او با الهام از مفهوم «حیوان اعترافکننده» فوکو توضیح داد که جامعهی مدرن با شعارهایی مانند «خودت باش، بدون سقف» و «بیان کن» فرد را به آشکارسازی ترغیب میکند. این بیانگری، عمل آزادانه نیست؛ بلکه تکلیف ثبت است: «تا زمانی که خودت را بیان میکنی، ثبت میشوی».
این اعتراف دیگر برای رستگاری دینی نیست، بلکه برای تبدیل شدن به دادهی خام در اقتصاد بازار آزاد است؛ دادههایی که سرمایهگذاری بر اساس سلیقهها، سبک زندگی و عقاید را ممکن میسازد. دکتر کیا به محافظهکاری فرهنگی در ایران (مانند تعارفات) اشاره کرد که این فرایند بیان مستقیم را پیچیدهتر میکند.
ما در وضعیت دیجیتال، سوژههای بارگذاری (Uploader) هستیم… از اعتراف به بارگذاری رسیدهایم.
در عصر دیجیتال، رسانه دیگر تنها واسط پیام نیست؛ بلکه سوژه به «حیوان بارگذار» (Uploader) بدل شده است: «ما در وضعیت دیجیتال سوژههای بارگذاری هستیم… از اعتراف به بارگذاری رسیدهایم». فعل آپلود (بارگذاری عکس، صوت، متن) برای گیرندههایی ناشناس انجام میشود.
دکتر کیا برای توضیح نحوهی سوژهسازی توسط شبکهها، از مفهوم (Hailing) آلتوسر بهره گرفت. شبکههای اجتماعی با پرسشهایی مانند «واتس آن یور مایند؟… چی تو ذهنته؟ خودت را ابراز کن!» کاربر را خطاب قرار داده و به سوژهی قدرت الگوریتمیک تبدیل میکنند. این فرآیند کاربر را وادار میکند که در چارچوب پروتکلهای تعیینشده، تولید و اشتراک داده داشته باشد. هدف نهایی، جمعآوری دادههای کلان و ایجاد اقتصاد توجه است؛ زیرا «توجه تو سرمایهای است برای من» و این سرمایه خوراک الگوریتمها برای رصد و تحلیل محسوب میشود.
۳. پیامدها: شبیهسازی ضعیف، ردپا و زندگی تنیدهشده
دکتر کیا در جمعبندی بحث، خودبیانگری مداوم در فضای دیجیتال را نوعی «شبیهسازی ضعیف» توصیف نمودند. به گفتهی ایشان، هر عمل بارگذاری محتوا (اعم از صوت، تصویر یا متن) یک «ردپای دیجیتال» از فرد بر جای میگذارد. الگوریتمها از طریق تجمیع این ردپاها، تصویری شبیهسازیشده از هویت، عادات و تمایلات فرد برمیسازند؛ بدین ترتیب، «کلاندادهها» (Big Data) به نسخهای شبیهسازیشده از خودِ ما تبدیل میشوند.
ایشان در ادامه بر لزوم فراتر رفتن از دوگانهی سنتی آنلاین/آفلاین تأکید ورزیدند و در این زمینه، مفهوم «زندگی درهمتنیده» (Onlife) را مطرح کردند. از منظر ایشان، به کار بردن اصطلاح «فضای مجازی» برای این بستر، نادرست و گمراهکننده است، زیرا این فضا نه مجازی، بلکه بخشی واقعی و یکپارچه از زیست انسان معاصر است.
بر این اساس، دیگر نمیتوان میان خودبیانگری آنلاین و آفلاین تمایز قائل شد؛ بلکه خودبیانگری، مفهومی واحد در بستر «زندگی درهمتنیده» با این فضاست. در چنین وضعیتی، سوژۀ «طلب و خطاب خود به هستی» را در یک بستر واحد و الگوریتمیک به نمایش میگذارد.
آنچه خواندید، گزیدهای از پنل تکپانک تولد سوژۀ بیانگر در عصر دیجیتال؛ با محوریت بررسی فیلمهای «Ready player one» و «Eighth Grade» بود. در ادامه نسخههای صوتی و تصویری کامل این نشست، به همت پژوهشگاه فضای مجازی، برای علاقهمندان و مخاطبان در دسترس است.
