این نشست به‌منظور شناسایی موانع اجرایی اسناد، تقویت نقش نخبگان در سیاست‌گذاری و بهبود هماهنگی میان نهادها برگزار گردید. در این جلسه، مسائلی چون فقدان شفافیت در حکمرانی فضای مجازی، ضرورت مقابله با اخبار جعلی و جنگ‌شناختی، چالش‌های زیرساختی اینترنت، تعارض منافع دستگاه‌های اجرایی و نیاز به حمایت مالی پایدار از اندیشکده‌ها مطرح شد.
در ادامه، پیشنهادهایی برای تدوین سناریوهای شفاف حکمرانی، بهره‌گیری از علوم رفتاری در سیاست‌گذاری، تقویت اجماع نخبگانی و مردمی و همچنین تمرکز بر حوزه‌های کلیدی نظیر زیرساخت و داده ارائه شد. همچنین در این نشست مباحثی پیرامون ضرورت تدوین روایتی یکپارچه از فضای مجازی به‌عنوان یک زیست‌جهان مستقل با ابعاد فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی مطرح گردید. در بخش پایانی نشست نیز، دکتر آقامیری به بیان دغدغه‌ها و پیشنهادات خود پرداختند. در ادامه، اهم مباحث، نکات کلیدی و پیشنهادهای مطرح‌شده توسط سخنرانان ارائه می‌شود:
۱. اندیشکده‌ی شرح
حجت‌الله صیادی، نماینده‌ی اندیشکده‌ی شرح در این نشست بیان داشت که این اندیشکده فعالیت خود را از اواخر سال ۱۳۹۵ با تمرکز بر مسائل حکمرانی آغاز کرده و در ادامه، به موضوعات اجتماعی همچون حاشیه‌نشینی، اولویت‌های جامعه ایران و بازنمایی اجتماعی در رسانه‌ها پرداخته است. این اندیشکده که با هسته‌ای از دانش‌آموختگان دانشگاه تهران شکل گرفته، اکنون با خانه‌ی اندیشه‌ورزان همکاری می‌کند.
وی اشاره کرد که گزارش اخیر این مجموعه، ده خرده‌فرهنگ اصلی متأثر از فضای دیجیتال و رسانه‌ای را موردبررسی قرار داده و نسبت آن‌ها را با رسانه‌ها تحلیل کرده است. آقای صیادی در ادامه تأکید کرد که با استناد به نظریه‌پردازانی همچون تافلر[۱]، کاستلز[۲] و کاتلر[۳]، فضای مجازی دیگر صرفاً یک ابزار نیست، بلکه واقعیتی شکل‌دهنده و پیشران است.
او با برجسته‌کردن نقش پیشران زنان در تحولات اجتماعی، از کم‌رنگ نشان داده شدن این نقش در گفتگوهای رسانه‌ای (مانند برنامه‌های شبکه‌ی چهار صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران) انتقاد کرد و بر غلبه‌ی رویکرد سیاسی در فضای مجازی تأکید نمود.
در ادامه آقای صیادی پیشنهادهای خود را چنین مطرح کرد:
- تقویت رویکرد پیشگیری اجتماعی
- شفاف‌سازی سناریوی حکمرانی فضای مجازی (با الهام از تجربه سنگاپور)
- انجام فعالیت‌های رسانه‌ای مستمر برای اقشار مختلف جامعه، به‌ویژه زنان و خانواده‌ها (مشابه تجربه موفق حساس‌سازی در حوزه جمعیت)
- تدوین استانداردهای پلتفرم‌ها بر اساس بافت اجتماعی ایران (فراتر از قوانین صرف) با هدف کنترل آسیب‌هایی مانند محتوای نامناسب
۲. مرکز بینش‌های رفتاری ایران
محمدحسن ابراهیم‌کنی، نماینده‌ی مرکز بینش‌های رفتاری ایران، اظهار داشت که این مرکز از سال ۱۴۰۰ با رویکرد بهره‌گیری از روان‌شناسی در سیاست‌گذاری که از سال ۲۰۱۰ در جهان موردتوجه قرار گرفته است، فعالیت می‌کند. او اذعان داشت که این مرکز، مسائل را از منظر روان‌شناختی تحلیل می‌کند تا تصمیم‌گیری و رفتارها را بهبود بخشد و به‌جای قانون‌گذاری‌های سنتی، بر تغییر نگرش و رفتار تمرکز دارد.
وی افزود که این مرکز حدود ۱۰ پروژه را با وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها اجرا کرده است. از جمله این پروژه‌ها، می‌توان به پیمایش اخبار جعلی و تحلیل روان‌شناختی پاسخ رسانه‌ها به اخبار جعلی در سال ۱۳۹۶ اشاره کرد که وضعیت نامناسبی را نشان می‌دهد.
ابراهیم‌کنی با بیان اینکه از سال ۱۳۹۹ بر موضوع اخبار جعلی متمرکز شده، از نبود توجه کافی به این مسئله در ایران انتقاد کرد و به تخصیص بودجه‌های کلان و وجود نهادهای قوی در این حوزه در اروپا اشاره نمود. او رویکردهای کنونی در ایران را پراکنده و قدیمی دانست و پیشنهادهایی را ارائه کرد که عبارت‌اند از:
- تقویت درک از تهدیدات خارجی
- بهره‌گیری از هوش مصنوعی و علوم رفتاری
- اصلاح ویژگی‌های پلتفرم‌های داخلی
- اجرای راهکارهای روان‌شناختی در دو دسته پیشگیری و مقابله
آقای ابراهیم‌کنی همچنین به گفتگوهای تخصصی با نهادهای مرتبط اشاره کرد که چالش‌های انتشار اخبار جعلی در رسانه‌ها را نمایان ساخته است. او جنگ‌شناختی را نیازمند درکی عمیق از روان‌شناسی و علوم اعصاب دانست و پیشنهاد داد که پژوهش‌های مستحکم در این زمینه اجرا شود.
۳. اندیشکده‌ی حنان
آقای سالاری در آغاز سخنان خود اعلام کرد که اندیشکده‌ی حنان در اواخر سال ۱۳۹۸ تأسیس و از سال ۱۳۹۹ فعالیت رسمی خود را آغاز کرده است. این اندیشکده دارای پنج گروه تخصصی در حوزه‌های فناوری‌های نوین، حکمرانی داده‌محور، اقتصاد دیجیتال، تنظیم‌گری محتوا و دولت الکترونیک است.
وی به اجرای پروژه‌های متعددی اشاره کرد که از جمله آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- رفع موانع توسعه کسب‌وکارهای مجازی (با تمرکز بر اینماد که نتایج مثبتی به همراه داشته است)
- حکمرانی پلتفرمی و توزیع اقلام اساسی با رویکرد پلتفرمی
- تدوین سند نظام اقتصاد دیجیتال (با همکاری وزارت ارتباطات)
- پروژه‌هایی در زمینه‌ی API باز، رصد تحولات هوش مصنوعی و رگولاتوری بین‌المللی، زیرساخت و علوم‌شناختی
سالاری در ادامه بیان داشت که اندیشکده‌ی حنان در شرایط خاص، با تشکیل قرارگاهی ویژه، راهکارهای داده‌محور را پیشنهاد داده، اما متأسفانه این پیشنهادها پیگیری نشده است. او در ادامه پیشنهادات خود را چنین بیان کرد:
- دیدن فضای مجازی به‌صورت پدیده محور
- اعمال تبعیض مثبت برای پلتفرم‌های داخلی
- ایجاد پنجره واحد تنظیم‌گری
- تشکیل اتاق فکری برای هماهنگی عملیات در فضای مجازی با هدف تقویت اجماع نخبگانی و مردمی
داوود محمدی، نماینده‌ی دیگر اندیشکده‌ی حنان، صحبت‌های خود را با تمرکز بر چالش‌های تأمین مالی اندیشکده‌ها آغاز کرد. وی اظهار داشت که فرایندهای مالی و اداری پروژه‌ها پیچیده و زمان‌بر است که این امر جذابیت همکاری با مرکز ملی را کاهش می‌دهد.
او پیشنهاد کرد که مرکز ملی با امضای یک تفاهم‌نامه‌ی جامع با خانه‌ی اندیشه‌ورزان، تأمین مالی پایدار برای اندیشکده‌ها را بر اساس شاخص‌های مشخص فراهم کند. به باور او، این اقدام سبب می‌شود اندیشکده‌ها به‌جای تمرکز بر مسائل روزمره، بر حل مشکلات اساسی کشور متمرکز شوند. محمدی تأکید کرد که بدون حمایت جامع، فعالیت‌ها به کارهای نمایشی و غیرمؤثر تبدیل خواهند شد.
۴. اندیشکده‌ی شاخص
سید مهرداد حیدری، ساختار اندیشکده‌ی شاخص را با کارگروه‌های حقوق و تنظیم‌گری، هوش مصنوعی و نوآوری طراحی محور، حکمرانی فضای مجازی و راهکارهای دیجیتال تشریح کرد.
وی به اجرای پروژه‌هایی نظیر واحدهای تلنگر (با هدف تغییر رفتار کاربران در محصولات دیجیتال)، تحلیل استانداردهای پرداخت و نقد سازمان ملی هوش مصنوعی اشاره نمود. آقای حیدری از نبود سازوکار شفاف برای انتقال نتایج پژوهش‌ها به تصمیم‌گیران انتقاد کرد و پیشنهاد داد کانال‌های رسمی و مستقیم برای ارتباط اندیشکده‌ها با مدیران ایجاد شود.
مهدی آژند، نماینده‌ی دوم اندیشکده‌ی شاخص، این اندیشکده را با تمرکز بر ارزیابی و ارزش‌یابی سیاست‌ها معرفی کرد. به اعتقاد او، چالش اصلی سیاست‌گذاری در فضای مجازی، نبود ساختار فرماندهی یکپارچه و پاسخگویی در حوزه‌ی امنیت سایبری است.
او پیشنهاد کرد که دفتری برای هماهنگی امنیت سایبری زیر نظر شورای‌عالی امنیت ملی یا یک سازمان تخصصی سایبری تأسیس شود و همکاری‌های بین‌المللی نیز تقویت گردد. آقای آژند افزود که «مرکز ملی فضای مجازی می‌تواند در مجامع جهانی فعال‌تر باشد و با برگزاری جلسات منظم با اندیشکده‌ها، به تبادل و اشتراک‌گذاری نتایج پژوهش‌ها بپردازد».
۵. اندیشکده‌ی فهم (فلسفه هوش مصنوعی)
خانم منیره بحرینی اظهار داشت که اندیشکده‌ی فهم از سال ۱۳۹۷ با رویکردی بین‌رشته‌ای (شامل فلسفه، مهندسی، روان‌شناسی و فقه) فعالیت می‌کند و بر مطالعات بنیادی در حوزه‌ی هوش مصنوعی تمرکز دارد.
وی تأکید کرد که ایران در این حوزه می‌تواند به مزیت رقابتی جهانی دست یابد. او با هشدار درباره‌ی انفعال در فناوری‌های هوشمند، حریم خصوصی و دیپ‌فیک‌ها، از مرکز ملی فضای مجازی درخواست کرد تا با ارائه‌ی حمایت‌های مالی بلندمدت، فراخوان‌های شفاف و بسترسازی مناسب برای پژوهش، از پژوهش‌های این حوزه حمایت کند.
مرکز ملی فضای مجازی باید نقش یک نهاد هماهنگ‌کننده‌ی کلان را ایفا کند و تمرکز خود را بر حوزه‌های کلیدی نظیر زیرساخت، داده و جلوگیری از ورود نهادهای عمومی به حوزه‌های فعالیت بخش خصوصی معطوف سازد.
۶. اندیشکده‌ی محنا (مطالعات حکمرانی نرم ایران)
آقای امیرحسین حاجی‌زاده اظهار داشت که اندیشکده‌ی محنا از سال ۱۳۹۳ با تمرکز بر مسائل حقوقی و قضایی شکل‌گرفته و دستاوردهایی همچون اصلاح قانون انحصاروراثت و تدوین فصل قضایی برنامه‌ی هفتم توسعه را داشته است.
وی پیشنهاد داد که برای حفظ منابع عمومی و تقویت امنیت ملی، خدمات دولتی از طریق پلتفرم‌ها به بخش خصوصی واگذار شود، چرا که خدمات دیجیتال عمدتاً در بستر فضای مجازی ارائه می‌گردند.
۷. اندیشکده‌ی دینا (دین، نوآوری و اقتصاد)
آقای حسن عابدینی به تجربه‌ی همکاری خود در تدوین نظام‌نامه‌ی رمزارزها در سال ۱۴۰۱ پیشنهاد داد که نقش مرکز ملی فضای مجازی در حوزه‌ی اقتصاد دیجیتال، به‌جای یک نهاد تنظیم‌گر جامع، به‌عنوان یک نهاد هماهنگ‌کننده تعریف شود؛ زیرا این مرکز در برابر نهادهای قدیمی‌تر، از تجربه نهادی کافی برخوردار نیست.
۸. اندیشکده‌ی حکمرانی شریف
آقای امیرحسین عباس‌پور اظهار داشت که اندیشکده‌ی حکمرانی شریف تعامل مناسبی با مرکز ملی دارد، اما به اعتقاد او، مرکز ملی برای کسب مقبولیت در سیاست‌گذاری‌های خود، به اجماع سیاسی، نخبگانی و مردمی نیاز دارد.
وی پیشنهاد کرد که مرکز ملی فضای مجازی به‌جای ورود به حوزه‌هایی که سایر دستگاه‌ها در آن‌ها عملکرد خوبی دارند، بر حوزه‌های کلیدی و اساسی مانند زیرساخت، مسئولیت پلتفرم‌ها و داده تمرکز نماید.
۹. مرکز مطالعات توسعه و رقابت (پانا)
آقای محمدمهدی جعفریان، مرکز مطالعات توسعه و رقابت (پانا) را با سابقه‌ای از سال ۱۳۸۰ و تمرکز بر توسعه‌ی اقتصاد دیجیتال، رقابت و توانمندسازی بخش خصوصی معرفی کرد.
وی پیشنهاد داد که مرکز ملی فضای مجازی باید نقش یک نهاد هماهنگ‌کننده‌ی کلان را ایفا کند و تمرکز خود را بر حوزه‌های کلیدی نظیر زیرساخت، داده و جلوگیری از ورود نهادهای عمومی به حوزه‌های فعالیت بخش خصوصی معطوف سازد. او تأکید کرد که مرکز باید به‌صورت متمرکز و نه پراکنده عمل کند.
آقای مهدی شیخ‌زین‌الدین، نماینده‌ی دیگر این مرکز هم بر ضرورت تقویت زیرساخت اینترنت تأکید کرد و اظهار داشت که زیرساخت فعلی فرسوده است و اجرای پروژه‌ی فیبر نوری امری ضروری است.
وی به چالش‌های موجود در این زمینه، از جمله مشکلات قیمت‌گذاری، عدم توازن در یارانه‌های فیبر و اصطکاک با شهرداری‌ها اشاره کرد. او پیشنهاد داد که مرکز ملی باید با قاطعیت وارد عمل شده و برای حل این مسائل اقدام نماید.
۱۰. هسته‌ی سپهرا (خط‌مشی فضای مجازی)
آقای حسین زیبنده، هسته‌ی سپهرا را با تمرکز بر مبانی نظری، تربیت نیروی چندبعدی و اثرگذاری، از سال ۱۳۹۶ معرفی کرد. این هسته با اندیشکده‌ی معنا در قم ارتباط دارد.
وی از نبود جایگاه مشخص برای اندیشکده‌ها در نظام سیاست‌گذاری و همچنین آفت پروژه‌محوری انتقاد کرد و پیشنهاد داد که سازوکاری برای تعریف نقش اندیشکده‌ها و حمایت بلندمدت از آن‌ها ایجاد شود. آقای زیبنده در پایان، مدل حکمرانی فعلی را ناکافی دانست و آمادگی هسته‌ی سپهرا را برای برگزاری جلسات بیشتر اعلام نمود.
رویکرد و راهبردها از نگاه رئیس مرکز ملی فضای مجازی
پس از ارائه‌ی نظرات و پیشنهادهای ارزشمند توسط نمایندگان اندیشکده‌ها و مراکز پژوهشی، جناب آقای دکتر آقامیری، رئیس مرکز ملی فضای مجازی، به جمع‌بندی نشست پرداخته و سخنان خود را آغاز کردند.
دکتر آقامیری، اظهار داشتند که در افق مسئولیتی و تصمیم‌گیری خود به رویکرد اندیشکده‌ای اهمیت می‌دهند؛ زیرا این رویکرد نیازهای حاکمیت را برآورده می‌کند. ایشان دغدغه‌های اصلی در حوزه‌ی مورد بحث را چنین برشمردکه «چرا مشکلات سیاست‌گذاری فضای مجازی حل نمی‌شود؟» و «چرا اسناد تنظیم‌شده با چالش اجرایی مواجه هستند؟»
دکتر آقامیری پیشنهاد کردند این نشست به‌عنوان جلسه‌ای اولیه برای اشتراک دغدغه‌ها قلمدادگردد و در صورت موفقیت، به‌صورت منظم ادامه یابد. ایشان توضیح دادند که این نشست با حضور نمایندگان مجموعه‌های فعال برگزار شد و سرفصل‌های آن شامل ارائه‌ی گزارش فعالیت‌های مرتبط با فضای سایبری، دغدغه‌ها و نقش تسهیل‌گری مرکز ملی بود.
در جمع‌بندی، دکتر آقامیری بر ضرورت تمرکز بر مسائل کلیدی تأکید کردند و اظهار داشتند که فضای مجازی باید به‌عنوان یک زیست‌جهان مستقل با جامعه، فرهنگ، آموزش و کسب‌وکار دیده شود. دکتر آقامیری در پایان پیشنهاد کردند برای رفع چالش‌های موجود باید صحنه‌ی امروز به درستی تحلیل شود و شاخص‌های اندازه‌گیری برای سیاست‌گذاری فضای مجازی تعریف گردد.
آنچه خواندید، گزیده‌ای از نشست «بررسی چالش‌ها و موانع سیاست‌گذاری در حوزه‌ی فضای مجازی با حضور نمایندگان اندیشکده‌ها و مراکز پژوهشی» بود. در ادامه نسخه‌‌ی صوتی کامل بیانات مدیران و نمایندگان اندیشکده‌ها و دکتر سید محمدامین آقامیری، به ترتیب و به همت پژوهشگاه فضای مجازی، برای علاقه‌مندان و مخاطبان در دسترس است.
