
نبود شفافیت؛ اصلیترین مانع اعتماد کاربران
در ابتدای نشست، آقای امینی به پرسشی درباره چرایی عدم موفقیت پیامرسانهای داخلی در جایگزینی نمونههای خارجی پاسخ داد. او گفت: مسأله اصلی، نبود شفافسازی درباره عملکرد این پلتفرمهاست؛ چه در حوزه امنیت، چه فرهنگ، اقتصاد و زیرساخت. وقتی مردم نمیدانند دادههایشان تا چه اندازه محفوظ است یا چه نهادی به اطلاعاتشان دسترسی دارد، طبیعی است که اعتماد عمومی کاهش یابد.
آقای امینی با اشاره به تصورات رایج درباره حمایتهای دولتی از پیامرسانها افزود: برخلاف آنچه تصور میشود، حمایتهای مستقیم از خود پلتفرمها چندان گسترده نبوده است. در ابتدای کار، دولت تنها وامهایی محدود در اختیار برخی پلتفرمها قرار داد که آن هم با شرایط دشوار همراه بود و لزوماً به توسعه زیرساختها اختصاص نیافت. به همین دلیل، بسیاری از مشکلات مالی همچنان باقی ماند.
وی ادامه داد: بخش عمده حمایتها بیشتر متوجه کاربران بوده است. برای نمونه، هزینه اینترنت مصرفی در ایتا یکسوم تعرفه معمول محاسبه میشود. این اقدام بهنوعی مشوق کاربران است، اما از طرف دیگر، پلتفرمها همچنان با مشکلات مالی، کمبود منابع و ضعف زیرساختی مواجهاند.
به گفته این کارشناس، نبود شفافیت، محدودیتهای فنی و کمبود حمایتهای پایدار اقتصادی مهمترین موانعی است که پیامرسانهای داخلی برای جلب اعتماد و جذب مخاطب با آن روبهرو هستند.
حمایتهای زیرساختی دولت؛ تفاوت دورهها
در ادامه، از آقای امینی پرسیده شد که آیا وزارت ارتباطات تاکنون حمایت زیرساختی جدی از پیامرسانهای داخلی داشته است. او پاسخ داد: نمیتوان گفت هیچ حمایتی نبوده، اما باید میان دولتها تفاوت قائل شد. در دولت آقای روحانی نه تنها حمایتی صورت نگرفت، بلکه سنگاندازیهای گستردهای علیه پیامرسانهای داخلی ـ بهویژه ایتا ـ وجود داشت. بسیاری از زیرساختهای موردنیاز، از جمله خرید و نگهداری سرورهای جدید، در آن دوره تهیه نشد و همین باعث شد در زمان بحرانها و افزایش ناگهانی کاربران، پیامرسانها با مشکلات جدی مواجه شوند.
آقای امینی افزود: برخلاف دولت قبل، در دوره ریاستجمهوری شهید آیتالله رئیسی اقداماتی در سطح زیرساخت انجام شد؛ از جمله انتقال دیتاسنترهای پیامرسانها به مراکز دولتی. هرچند وعدههای دیگری نیز داده شد که هنوز بهطور کامل محقق نشده است، اما همین گام را باید بهعنوان یک حمایت مهم تلقی کرد.
وی تأکید کرد که ظرفیت و نیاز به توسعه مستمر زیرساختها موضوعی حیاتی است: هرچه تعداد کاربران بیشتر میشود، باید سرورهای بهروزتر و قویتری اضافه گردد. وقتی این کار در دولت گذشته انجام نشد، در مواقعی مانند محدودیتهای اینترنت، حجم بالای تقاضا به سمت پلتفرمهای داخلی سرازیر شد و به دلیل کمبود امکانات، کاربران با مشکلات جدی روبهرو شدند.
آقای امینی همچنین به دغدغه کاربران درباره امنیت و حریم خصوصی اشاره کرد و گفت: «گاهی این شبهه مطرح میشود که پیامرسانها پیامهای خصوصی افراد را میخوانند. اما واقعیت این است که حجم تبادل پیامها به قدری بالاست که اساساً چنین چیزی امکانپذیر نیست. برای مثال، در ایتا روزانه میلیاردها پیام ردوبدل میشود. اگر فرض کنیم ده نفر کارمند بخواهند تنها یک ثانیه برای هر پیام وقت بگذارند و روزی ۱۲ ساعت کار کنند، بررسی پیامهای فقط یک روز، ۳۶ سال زمان میبرد. بنابراین چنین نگرانیهایی بیشتر ناشی از بیاعتمادی و نبود شفافسازی است.
نگرانی کاربران و تحلیل دادهها
در ادامه، پرسشی درباره نگرانیهای کاربران نسبت به رصد پیامها در پیامرسانهای داخلی مطرح شد. آقای امینی پاسخ داد: بررسی دستی پیامها اساساً امکانپذیر نیست و عقلاً هم توجیهی ندارد. حجم پیامها آنقدر زیاد است که حتی با سادهترین محاسبات، اگر گروهی بخواهند همه پیامهای یک روز را بررسی کنند، دهها سال زمان نیاز خواهد داشت. بنابراین، چنین کاری عملاً غیرممکن است.
او ادامه داد: آنچه در پیامرسانها انجام میشود، تحلیل داده است و این امر نهتنها در ایران، بلکه در همه دنیا رایج است. تمام پلتفرمهای بزرگ جهانی مانند واتساپ، گوگل و فیسبوک از دادههای کاربران استفاده میکنند و حتی بهصراحت اعلام میکنند این اطلاعات در اختیار چه نهادها یا شرکتهایی قرار میگیرد. تفاوت در ایران این است که دادهها ذخیره میشوند، اما هیچ دستگاهی از آنها استفاده نمیکند.
آقای امینی افزود: در ایتا امکان جستجوی پیشرفته در کانالهای عمومی برای همه کاربران آزاد گذاشته شده است، اما ورود به کانالهای خصوصی و حریم شخصی افراد شرعاً و قانوناً مجاز نیست. در این زمینه حتی استفتایی از مقام معظم رهبری گرفتهایم که چنین مداخلهای ممنوع است.
او با اشاره به ظرفیتهای مغفول دادهها گفت: اطلاعات جمعآوریشده میتواند در حل مسائل اجتماعی و شهری بسیار مؤثر باشد؛ مثلاً در ارزیابی مشکلات یک محله یا میزان رضایت مردم از عملکرد یک نهاد. با وجود این، دستگاههای مسئول تاکنون از این ظرفیتها استفاده نکردهاند. در واقع، پیامرسانها تنها نقش نگهدارنده داده را دارند و اختیار بهرهبرداری با نهادهای قانونی است.
امنیت پیامها و رد شبهه «تیک سوم»
در بخش دیگری از نشست، آقای امینی به پرسشی درباره ادعای وجود «تیک سوم» در پیامرسانها پاسخ داد و آن را رد کرد: چنین ادعایی صرفاً یک شبههافکنی رسانهای بود. هیچکدام از پیامرسانهای داخلی و خارجی چنین قابلیتی ندارند و اساساً امکان فنی آن هم وجود ندارد.
او با اشاره به سازوکار رمزنگاری پیامها توضیح داد: تمام پیامها هنگام ارسال تبدیل به کد میشوند و تنها فرستنده و گیرنده قادر به بازگشایی آن هستند. حتی اگر دادهها در میانه مسیر جمعآوری شوند، بدون کلید اصلی قابل استفاده نیستند. تنها در صورت استفاده از فیلترشکنها و عبور از دروازههای اینترنت بینالملل، امکان رصد بخشی از این دادهها توسط سرویسهای خارجی فراهم میشود.
آقای امینی تأکید کرد که ورود به حریم خصوصی افراد «شرعاً و قانوناً ممنوع» است و تنها با حکم قضایی میتوان به اطلاعات خاصی دسترسی پیدا کرد: در طول یک سال گذشته، مجموعاً کمتر از پنج نامه رسمی از دادستانی کل کشور برای دریافت اطلاعات دریافت شده که آن هم در پروندههای مهم امنیتی یا کلاهبرداریهای گسترده بوده است.
وی درباره دفترچه مخاطبان (Contacts) کاربران افزود: این دادهها میتواند پروفایلی کامل از روابط و هویت افراد ایجاد کند. اما جالب اینجاست که دستگاههای امنیتی ما امروز عمدتاً از دیتای تلگرام آن هم از طریق نسخههای غیررسمی مثل موبوگرام و طلاگرام استفاده میکنند، نه از پیامرسانهای داخلی. در حالی که استفاده از این ظرفیتها در داخل کشور بههیچوجه فعال نشده است.
آقای امینی تصریح کرد: هیچ نهاد امنیتی در کشور به صورت مستقیم به اطلاعات خصوصی کاربران در پیامرسانهای داخلی دسترسی ندارد. هرگونه دسترسی نیازمند حکم قضایی و چارچوبهای شرعی است و ما خود را ملزم به رعایت این اصول میدانیم.
محدودیت دسترسی توسعهدهندگان و API
یکی از پرسشهای مهم مخاطبان درباره علت عدم ارائه API به توسعهدهندگان مطرح شد؛ موضوعی که بسیاری آن را لازمه رشد و پویایی پیامرسان «ایتا» مشابه تلگرام میدانند.
محمدجواد امینی در پاسخ گفت: ارائه API مستلزم دسترسیهای فنی و زیرساختی ویژه است و اگر بدون احتیاط انجام شود میتواند زمینه نفوذ و خرابکاری را فراهم کند. با توجه به محدودیت منابع و حساسیت بالای حفظ امنیت اطلاعات، تصمیم گرفتیم در این زمینه با احتیاط بیشتری عمل کنیم.
او افزود: البته بخشی از این دسترسیها در قالب برنامکها (مینیاپها) فراهم شده و توسعهدهندگان میتوانند از آن استفاده کنند. اما برای ما اولویت اصلی، حفظ امنیت و پایداری پیامرسان در شرایط خاص کشور از جمله قطعی اینترنت بینالملل است، حتی اگر این موضوع به کندتر شدن روند توسعه منجر شود.
مشکل نوتیفیکیشن و محدودیتهای اندروید
در ادامه نشست، پرسشی درباره مشکل نوتیفیکیشن پیامرسان ایتا مطرح شد. آقای امینی توضیح داد: فعالسازی نوتیفیکیشن در اندروید وابسته به خدمات گوگل است و تنها زمانی امکانپذیر است که نرمافزار در گوگلپلی عرضه شود. در این صورت، دهها دسترسی مختلف از جمله نوتیف به اپلیکیشن داده میشود.
او افزود: ما به دلیل ملاحظات امنیتی و تجربه مشابه روبیکا که پس از انتشار در گوگلپلی با برچسب نرمافزار مضر مواجه شد و میلیونها کاربر را از دست داد، تصمیم گرفتیم از این مسیر نرویم. به همین دلیل، ایتا مانند بسیاری از نرمافزارهای بانکی داخلی که در گوگلپلی حضور ندارند، با محدودیت نوتیفیکیشن روبهرو است.
امینی تأکید کرد: این مشکل مختص ایتا نیست و به ساختار اندروید و سیاستهای گوگل برمیگردد، نه به ضعف فنی پیامرسان.
پیامرسانهای داخلی و اقتصاد دیجیتال
یکی دیگر از محورهای نشست، نقش پیامرسانهای داخلی در اقتصاد کشور بود. آقای امینی با اشاره به اهمیت اقتصاد دیجیتال گفت: امروز بسیاری از شرکتهای بزرگ و حتی کسبوکارهای کوچک و خانگی از پیامرسانها برای عرضه محصولات استفاده میکنند. این فضا نسبت به مغازههای فیزیکی هزینه کمتری دارد و بازدهی بالاتری هم ایجاد میکند.
او افزود: تجربه نشان داده عمده تبادلات مالی در میان پیامرسانهای داخلی، در ایتا انجام میشود؛ حتی کاربرانی که محصولاتشان را در اینستاگرام یا روبیکا معرفی میکنند، فروش نهایی را بیشتر از طریق ایتا دارند. دلیل دقیق این موضوع روشن نیست، اما یکی از عوامل، نظام حمایتی ایتا از مصرفکننده است. کاربران هنگام ثبت فروشگاه موظف به احراز هویت، درج آدرس و شماره تماس هستند و در صورت شکایت مشتری، ایتا مستقیماً پیگیری میکند.
به گفته آقای امینی، این رویکرد سبب افزایش اعتماد کاربران شده است: وقتی مشتری بداند در صورت مشکل میتواند حق خود را از فروشنده بگیرد، با اطمینان بیشتری تبادلات مالیاش را در ایتا انجام میدهد؛ در حالیکه در پلتفرمهایی مثل اینستاگرام، پیگیری حقوقی برای خریدار تقریباً ناممکن است.
تبلیغات، مدل درآمدی و ارزشهای فرهنگی
در ادامه نشست، پرسشی درباره امکان تبلیغات تلویزیونی برای پلتفرمها مطرح شد.آقای امینی با تأکید بر نگاه اعتقادی مدیران ایتا گفت: ما هیچگاه وارد تبلیغات تلویزیونی یا اسپانسری نشدهایم. هدف ما ساخت یک پیامرسان سالم و پاک بر اساس ارزشهای اسلامی است و همین رویکرد موجب اعتماد بیشتر کاربران شده است.
وی در پاسخ به پرسشی درباره مدل درآمدی پیامرسانها توضیح داد: به طور کلی پیامرسانها در دنیا از سه مسیر درآمد دارند:
- تبلیغات، که سادهترین و رایجترین روش است. در ایتا نیز تنها منبع درآمد همین تبلیغات درونبرنامهای است.
- سهم از ترافیک اینترنت؛ یعنی پیامرسان با اپراتورهای اینترنت قرارداد میبندد تا بخشی از درآمد مصرف کاربران به آن اختصاص یابد. این مدل در ایران برای پیامرسانهای داخلی فعال نیست.
- فروش دادههای کاربران که برخی پلتفرمهای خارجی از آن سود زیادی میبرند، اما در داخل کشور چنین مدلی اساساً وجود ندارد.
آقای امینی تأکید کرد: در حال حاضر ایتا تنها از محل تبلیغات ارتزاق میکند و هیچ منبع درآمد دیگری ندارد. حتی در بخش اینترنت رایگان یا نیمبها، منافع به کاربران میرسد و نه به خود پلتفرم. هرچند این وضع عادلانه نیست، اما ما به تصمیمات کلان حاکمیتی پایبندیم.
چارچوبهای فرهنگی و خطوط قرمز محتوا
در بخش دیگری از نشست، یکی از حاضران پرسید که آیا کاربران ایتا مجبور به پیروی از یک خط فکری خاصاند یا امکان تبادل آزادانه نظر وجود دارد.
محمدجواد امینی پاسخ داد: در ایتا هیچکس به زور به بهشت فرستاده نمیشود. ما تنها مجموعهای از خطوط قرمز مشخص را از همان ابتدای راه تعیین کردهایم و پای آنها ایستادهایم. این خطوط شامل مواردی چون برهنگی، پورنوگرافی، مدلینگ مبتنی بر برهنگی، توهین به مقدسات، فیشینگ و ترویج خشونت کلامی است.
آقای امینی افزود: برای نظارت، واحدی به نام پایش ایجاد کردهایم که به صورت هوشمند و تا حد زیادی بدون دخالت انسانی محتوا را بررسی میکند. همانطور که هر ابزار و محصولی قوانین خودش را دارد، ما هم قوانینی برای پیامرسان خود گذاشتهایم. این چارچوبها همراستا با قوانین کلان حاکمیتی کشور است.
وی با اشاره به تجربه سایر پلتفرمها گفت: برخی پیامرسانها ابتدا جذب حداکثری را در اولویت قرار دادند و بعد سراغ محدودسازی رفتند، اما ما از همان ابتدا راه ورود مصادیق فساد را بستهایم. همین مسئله باعث شد در شرایطی مثل ایام کرونا، بسیاری از خانوادهها با اعتماد بیشتری اجازه استفاده فرزندانشان از ایتا را بدهند.
آقای امینی تأکید کرد: ما در مسائل سیاسی مداخلهای نداریم و آزادی بیان در این حوزه برای کاربران محفوظ است؛ چه درباره واکسن موافق باشند چه مخالف، میتوانند دیدگاهشان را منتشر کنند. اما در برابر مصادیق آشکار فساد و فحشا، قاطعانه و از ابتدا ایستادهایم.
خطوط قرمز امنیتی و انتقاد از نظام
در ادامه، پرسشی درباره کاربرانی که علیه نظام جمهوری اسلامی یا در حمایت از رژیم صهیونیستی مطلب منتشر کنند مطرح شد. آقای امینی پاسخ داد: همانطور که پیشتر اشاره کردم، ما خطوط قرمزی مشخص کردهایم و یکی از آنها توهین به مقدسات است. در هر کشوری، حتی غیر اسلامی، رهبران و نمادهای ملی جزو مقدسات به شمار میآیند. در کشور ما نیز نظام جمهوری اسلامی در این دسته قرار میگیرد.
وی افزود: انتقاد یا بیان نظر شخصی تا وقتی به مرز توهین نرسیده باشد، مانعی ندارد؛ اما اگر به مرز توهین برسد، مشمول خطوط قرمز ما خواهد شد و با آن برخورد میکنیم.
محدودیت حجم آپلود و ظرفیت سرورها
آقای امینی در پاسخ به پرسشی درباره علت کاهش حجم آپلود در ایتا بعد از جنگ دوازدهروزه گفت: در حال حاضر سقف آپلود روی ۵۰ مگابایت قرار دارد. پیش از جنگ مصرف روزانه استوریج حدود ۴۳ ترابایت بود اما در زمان جنگ این رقم به بیش از ۶۷ ترابایت رسید؛ یعنی یک و نیم برابر افزایش پیدا کرد.
او افزود: به دلیل محدودیت منابع و ظرفیت سرورها، ناچار شدیم این سقف را ثابت نگه داریم. بخش زیادی از سرورها قرار بود در دولت قبل تأمین شود. در دولت آقای رئیسی هم اگرچه نگاه مثبت وجود دارد، اما اهتمام لازم برای تأمین سریع زیرساختها دیده نمیشود. به همین خاطر، افزایش جدی ظرفیت تاکنون محقق نشده است.
آقای امینی درباره بزرگترین تهدید پیشروی پیامرسانهای داخلی افزود: ما تهدیدها را در چهار لایه تقسیم کرده بودیم که مهمترین آن اقناع مردم است. یک شبهه در فضای مجازی مطرح میشود و تا بخواهی پاسخ بدهی یا جبران کنی، شاید اعتماد از دست رفته دیگر بازنگردد.
وی با اشاره به عدم اعتماد بخشی از کاربران گفت: این بیاعتمادی ریشه در فضاسازی رسانهای دارد. مردم میپرسند ایتا چند نفر نیرو دارد؟ چه کسانی هستند؟ کجا کار میکنند؟ حقوقشان چقدر است؟ چون هیچوقت شفافسازی نکردهایم، این سوالها بیپاسخ مانده است.
آقای امینی تصریح کرد: ایتا هیچوقت خودش را به جامعه معرفی نکرده است؛ نه مثل شرکتهای بزرگ دنیا که فضای کاری و تیم خود را نشان میدهند. ما به بهانه مسائل امنیتی چنین کاری نکردیم، در حالیکه واقعیت این است که هیچ جنبه امنیتی خاصی وجود ندارد. ما هم مثل همه مردم زندگی میکنیم؛ سفر میرویم، در صف نانوایی میایستیم و حتی همین هفته گذشته دستهجمعی در پیادهروی اربعین شرکت کردیم. اما چون هیچگاه این چهره واقعی معرفی نشده، بیاعتمادیها تقویت شده است.
تجربه حملات سایبری در جنگ دوازدهروزه
محمدجواد امینی با اشاره به تجربه حملات سایبری در جریان جنگ ۱۲روزه گفت: از همان روزهای ابتدایی، هجمههای گستردهای از سوی یک کشور خاص آغاز شد و تا روز ششم جنگ به اوج رسید. طبق آماری که به من رسید، میزان حملات تا ۵۰۰ برابر افزایش یافت؛ یعنی اگر پیشتر روزی یک مهاجم سایبری فعال بود، حالا صدها نفر در حال تلاش برای نفوذ بودند.
او افزود: با وجود این حجم عظیم، به لطف الهی هیچگونه نفوذ یا تخریب، چه در بخش فیزیکی و چه نرمافزاری، رخ نداد. نه سرقت اطلاعات داشتیم و نه اختلال جدی. البته این حملات فقط متوجه ما نبود، بلکه بانکها، پلتفرمهای خدماتی و پیامرسانهای دیگر مثل روبیکا هم تحت فشار بودند.
آقای امینی درباره تدابیر امنیتی توضیح داد: جنگ سایبری مثل دزدی از یک باغ است؛ مهاجم همیشه از کوتاهترین دیوار یا کوچکترین روزنه وارد میشود. این حملات باعث شد ما نقاط آسیبپذیر را بهتر بشناسیم. جاهایی که قبلاً به آن توجه نداشتیم، آشکار شد و بلافاصله با کار شبانهروزی ترمیم شد. همین تجربه، دستاورد ارزشمندی بود و امنیت ایتا را تقویت کرد.
محدودسازی لینکهای مخرب و VPN
در ادامه، پرسشی درباره ارسال کانفیگ VPN در ایتا مطرح شد. آقای امینی توضیح داد: طبق قوانین جمهوری اسلامی، دسترسی به تلگرام و اینستاگرام مسدود است و بنابراین ایتا نیز هرگونه آدرس مرتبط با VPN، پروکسی یا لینک این دو شبکه را مسدود میکند. به محض ارسال چنین لینکی، هوش سامانه آن را شناسایی و حذف میکند.
او افزود: البته این سیاست صرفاً برای محدود کردن پروکسی نیست. بخش عمده مسدودسازیها مربوط به مقابله با لینکهای فیشینگ و کلاهبرداری اینترنتی است؛ لینکهایی که با عناوینی مثل پیام پلیس، سامانه ثنا یا سهام عدالت ارسال میشوند و کاربران را فریب میدهند. سیستم امنیتی ایتا این آدرسها را فوراً متوقف میکند تا جلوی سوءاستفاده گرفته شود.
آقای امینی تأکید کرد: اگر گوشی کاربری هک شده باشد و لینکهای مخرب به دیگران ارسال کند، حساب او نیز به طور موقت محدود میشود تا امکان سوءاستفاده کاهش یابد.
سرورهای داخلی و توسعه زیرساخت
در ادامه نشست، پرسشی درباره وابستگی پیامرسانهای داخلی به سرورهای خارجی مطرح شد. آقای امینی تأکید کرد: تمام سرورهای ایتا، حتی ذخیرهسازی دادهها، در داخل کشور قرار دارد و هیچ بخشی از اطلاعات کاربران در خارج نگهداری نمیشود. به همین دلیل در زمان قطعی اینترنت بینالملل، ایتا بدون مشکل فعال بوده است.
او در ادامه افزود: اینکه چرا دیتاسنترهای بزرگ ملی ایجاد نمیشود، موضوعی نیست که به ما برگردد. وظیفه ما توسعه اولیه سرویس و راهاندازی سرورهای پایه بود. از اینجا به بعد ایجاد زیرساختهای کلان نیازمند حمایت حاکمیت است. ما مثل رانندهای هستیم که ماشین را میرانیم، اما خرید و تجهیز خودرو بر عهده صاحبان آن است.