در این نشست، افراد حاضر به تحلیل و بررسی سند الزامات پیشگیری و مقابله با نشر اطلاعات، اخبار و محتوای خبری خلاف واقع در فضای مجازی پرداختند.

از جمله مباحث کلیدی این نشست بحث اخبار جعلی بود. این اخبار به دلیل سرعت بالای انتشار و تأثیرگذاری در فضای مجازی، به یک تهدید جدی برای امنیت روانی و افکار عمومی تبدیل شده‌اند. برای مقابله با این پدیده، نیاز به سامانه‌های راستی‌آزمایی، واکنش سریع و هماهنگی بین نهادها وجود دارد. همچنین، شناخت الگوهای رفتاری کاربران و استفاده از فناوری‌های هوشمند می‌تواند به بهبود مدیریت این بحران کمک کند. آن چه در ادامه به آن پرداخته خواهد شد مشروحی از سخنان اعضای پنل در این نشست می باشد.

چالش‌ها و راهکارهای مقابله با اخبار جعلی در فضای مجازی

مهدی امیری؛ نقش فرهنگ عمومی و فضای مجازی در گسترش شایعات

اولین نکته اشاره شده توسط آقای امیری اهمیت سرعت در مقابله با اخبار جعلی و انحرافات افکار عمومی بود. وی همچنین  تأکید کرد که سرعت در این حوزه بسیار حساس است. امیری همچنین به بررسی تفاوت‌های بنیادین بین فضای مجازی و رسانه‌های سنتی پرداخته و اشاره کرد: سرعت بالای انتشار اطلاعات در فضای مجازی، نیازمند مکانیزم‌های نوینی است که بتواند به‌موقع و مؤثر عمل کند.

مدیر امور فنی و سامانه‌های هوشمند دادستانی کل کشور در ادامه به معرفی راهکارهای عملی پرداخت که شامل ایجاد سامانه‌های راستی‌آزمایی مرجع، الزام دستگاه‌ها به واکنش سریع و شفاف، و تعامل بین‌المللی با ذی‌نفعان خارجی است. آقای امیری همچنین به نقش قوه قضاییه و لزوم تدوین قوانین دقیق برای مقابله با اخبار کذب اشاره می‌کند و تأکید کرد که تنها با رویکرد پیشگیرانه و استفاده از فناوری‌های هوشمند می‌توان به‌طور مؤثر از انتشار شایعات جلوگیری کرد. ایشان در نهایت، پیشنهاد کرد که دستگاه‌ها و نهادهای مختلف باید بخش‌های تخصصی برای رصد و پایش اخبار داشته باشند تا بتوانند در زمان مناسب موضع‌گیری کنند.

سرعت بالای انتشار اطلاعات در فضای مجازی، نیازمند مکانیزم‌های نوینی است که بتواند به‌موقع و مؤثر عمل کند.

در بخش پایانی، آقای امیری به بررسی چالش‌های موجود در فرآیندهای قضایی و ضرورت تغییر در این فرآیندها پرداخت. ایشان اظهار کرد که فرآیند قضایی ذاتاً زمان‌بر است و نمی‌تواند به‌عنوان یک اقدام فوری برای مقابله با اخبار کذب کافی باشد. به همین دلیل، لزوم وجود دفاتر و شعب ویژه‌ای که بتوانند با مداخلات قضایی درکمترین زمان ممکن جلوی شیوع شایعات را بگیرند، مطرح می‌شود. وی افزود: برای مقابله مؤثر با محتوای خلاف واقع، نیاز به همکاری تمام ارکان و ذی‌نفعان است تا امنیت و آرامش خاطر برای مردم فراهم شود.

حمیدرضا زندی؛ تاریخچه و ساختار قانونی اخبار جعلی

حمیدرضا زندی ابتدا به بررسی تاریخچه و تحولات انتشار اخبار جعلی در فضای مجازی پرداخت. او همچنین اشاره کرد که اخبار جعلی همیشه وجود داشته اما با ظهور شبکه‌های اجتماعی و پلتفرم‌های دیجیتال، حجم و سرعت انتشار این اخبار به شدت افزایش یافته است. وی به خصوص دوران همه‌گیری کرونا را به عنوان نقطه عطفی در این موضوع مطرح کرده و گفت: در این دوره اخبار نادرستی که حتی منجر به مرگ افراد شدند، به‌صورت گسترده منتشر شدند. از جمله این اخبار، توصیه‌های نادرست مصرف الکل به عنوان درمان کرونا بود که به مرگ حدود ۱۰۰ نفر انجامید.

بیشترین حجم اخبار جعلی در حوزه‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی منتشر می‌شود و تکنیک‌های مختلفی مانند وارونه‌سازی حقایق، تقطیع و تفسیر غلط اطلاعات، و حتی استفاده از ربات‌ها برای تولید خودکار اخبار جعلی به کار گرفته می‌شوند.

در ادامه وی به بررسی وضعیت فعلی مدیریت اخبار جعلی و نقش سازمان‌ها و نهادها در این حوزه پرداخت. رئیس ستاد رسانه مرکز ملی فضای مجازی تأکید کرد که بیشترین حجم اخبار جعلی در حوزه‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی منتشر می‌شود و تکنیک‌های مختلفی مانند وارونه‌سازی حقایق، تقطیع و تفسیر غلط اطلاعات، و حتی استفاده از ربات‌ها برای تولید خودکار اخبار جعلی به کار گرفته می‌شوند. او همچنین به موضوع استدیوهای زیرزمینی اشاره کرد که به‌عنوان منابع تولید اخبار جعلی و شبهات عمل می‌کنند.

ایشان در نهایت با اشاره به سند مصوب شورای عالی فضای مجازی و ضعف‌های موجود در اجرای آن، اظهار کرد: این سند شامل هفت ماده است که مسئولیت‌های مختلفی را برای نهادها مشخص کرده است، اما اجرای عملی این مواد هنوز ناقص است. وی به‌عنوان مثال، وضعیت سامانه «راستی» را که قرار بود برای راستی‌آزمایی اخبار ایجاد شود، مورد اشاره قرار داد. ایشان تأکید کرد وزارت خارجه و وزارت ارشاد باید نقش تعیین‌کننده‌ای در ارتباط با پلتفرم‌های خارجی داشته باشند و شبکه‌سازی در حوزه انسان‌رسانه‌ها و فضای مجازی باید به‌صورت دقیق‌تری برنامه‌ریزی و اجرا شود.

رامین پاشایی؛ نقاط ضعف شبکه‌سازی و عملکرد نهادها

رامین پاشایی رئیس مرکز امداد و فوریت‌های سایبری پلیس فتا، در این نشست ابتدا به بررسی وضعیت فعلی مدیریت اخبار جعلی و نقش نهادها در این حوزه پرداخت. ایشان تأکید کرد که موضوع اخبار جعلی تنها مسئله‌ای برای پلیس فتا نیست، بلکه تمامی ۲۰ نهاد فعال در حوزه فضای مجازی در کشور باید درگیر این موضوع باشند. پاشایی به نقص‌های موجود در واکنش به اخبار اشاره می‌کند و مثال می‌زند که وقتی واکنش به اخبار دیر باشد، مردم به سراغ منابع دیگری که خبر را پوشش می‌دهند می‌روند. او همچنین، به ضعف شبکه خبر به عنوان مرجع اصلی خبری کشور اشاره کرد و گفت متاسفانه این شبکه در مواقع بحران، عملکرد مطلوبی نداشته است.

مردم ایران عمدتاً در شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌هایی فعالیت می‌کنند که دولت هیچ نفوذی روی آن‌ها ندارد

رئیس مرکز امداد و فوریت‌های سایبری پلیس فتا در ادامه به بررسی چالش‌های فضای مجازی و نقش پلتفرم‌های خارجی پرداخت. او بیان کرد که مردم ایران عمدتاً در شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌هایی فعالیت می‌کنند که دولت هیچ نفوذی روی آن‌ها ندارد. پاشایی همچنین به مشکلات قانونی و الزامات بین‌المللی اشاره کرد و گفت: پلتفرم‌های خارجی تنها در موارد خاصی مانند پورنوگرافی، فروش سلاح و عملیات تروریستی با کشورها همکاری می‌کنند و در مسائلی مانند اخبار جعلی، هیچ الزامی ندارند.

رامین پاشایی در انتهای سخنان خود به نقاط ضعف فرهنگی و ساختاری در مدیریت اخبار جعلی اشاره کرد. او بیان کرد: کاربران ایرانی به دلیل ضعف فرهنگی، بدون تأمل خبرها را بازنشر می‌کنند و این موضوع باعث گسترش سریع شایعات می‌شود. در این باره به عنوان مثال می‌توان به حوادثی مانند کلیپ‌های کودک‌آزاری یا تنبیه کودکان اشاره کرد که بدون بررسی دقیق، واکنش‌های گسترده‌ای را به دنبال داشتند. این در حالی بود که بررسی‌ها نشان می‌داد که برخی از این کلیپ‌ها متعلق به کشورهای دیگر بوده‌اند. وی در نهایت، بر لزوم تقویت شبکه خبر و ایجاد بخش‌های تخصصی برای مقابله با اخبار جعلی تأکید می‌کند و می‌گوید که بدون شفاف‌سازی سریع و دقیق، مرجعیت رسانه‌های داخلی از دست خواهد رفت.

محمد حسن ابراهیم کنی؛ روانشناسی اخبار جعلی و واکنش‌های نادرست

محمدحسن ابراهیم کنی مدیر عامل مرکز بینش‌های رفتاری ایران در سخنان خود در این نشست  به بررسی رفتار کاربران در فضای مجازی و نحوه مدیریت اخبار جعلی پرداختند. ایشان تأکید کردند که مردم ایران به دلیل عدم آگاهی کافی، به طور نادرست با شایعات و اخبار جعلی برخورد می‌کنند و این موضوع یک مشکل عمده را به وجود آورده است.

سیاست‌های فعلی ما که بر واکنش سریع و مستقیم به شایعات متمرکز است، به جای کاهش اثر شایعات، آنها را تقویت می‌کند.

ایشان در ادامه به نقش علوم رفتاری و روانشناسی در مدیریت اخبار جعلی اشاره کرد و گفت: ما در ایران هنوز این پدیده را به‌درستی نشناخته‌ایم. او به مطالعاتی که از سال ۲۰۱۲ تاکنون در دانشگاه‌های معتبر جهان، مانند کمبریج و MIT، انجام شده است اشاره کرد و گفت برخلاف کشورهای دیگر، ما در ایران از این یافته‌ها استفاده نکرده‌ایم؛ به عنوان مثال، در جنگ روسیه و اوکراین یا هنگام مقابله با کرونا، کشورهای دیگر از این دانش برای مقابله با شایعات استفاده کرده‌اند، اما ما هنوز سیاست‌هایمان را بر پایه واکنش سریع و نادرست به اخبار جعلی شکل داده‌ایم که معمولاً منجر به تقویت شایعات می‌شود.

ایشان همین‌طور به اثرات روانشناختی انتشار اخبار جعلی نیز اشاره کرد و گفت: وقتی یک ادعا توسط فردی مطرح می‌شود، حتی اگر آن ادعا غلط باشد، ذهن افراد به آن عادت پیدا کرده و این عادت باعث می‌شود که افراد به این خبر اعتماد کنند. بنابراین، سیاست‌های فعلی ما که بر واکنش سریع و مستقیم به شایعات متمرکز است، به جای کاهش اثر شایعات، آنها را تقویت می‌کند. مدیر عامل مرکز بینش‌های رفتاری ایران گفت: به جای واکنش مستقیم به شایعات، باید روی انتشار حقیقت تمرکز کرد. برای مثال‌ کشورهایی نظیر ژاپن را در این باره می‌توان مثال زد که واکنش دولت به شایعات، مشکلات اجتماعی را تشدید کرده است.

ابراهیم کنی در نهایت به ضرورت ایجاد نهادهای تخصصی برای مقابله با اخبار جعلی اشاره کرد. او معتقد است ما به جای تکیه بر قوانین کلی، باید به سمت نهادسازی موثر حرکت کنیم. در این باره اتحادیه اروپا و آمریکا از نهادهایی مانند «سوما» و «ورس ۳» استفاده می‌کنند که با حمایت دولت‌ها و با رویکردی چابک، به مقابله با شایعات می‌پردازند. ابراهیم کنی همچنین به اشتباهات موجود در استراتژی‌های فعلی، مانند برچسب‌زنی و اعتبارسنجی منبع، اشاره کرده و افزود این روش‌ها در بلندمدت مؤثر نبوده و باید راهکارهای جدیدی برای مقابله با اخبار جعلی به کار گرفته شود که بر پایه شناخت دقیق از رفتار کاربران و استفاده از دانش روانشناسی باشد.