مفهوم دیپلماسی سایبر

در ابتدای جلسه، خانم راضیه مهرابی کوشکی به بیان تعریف و تاریخچه «فضای سایبر» پرداخت و توضیح داد که واژه سایبر به معنای سکان‌دار یا راهنما بوده و در علم سایبرنتیک به معنای کنترل‌کننده و راهبر سیستم‌های انسانی، زیستی و کامپیوتری به کار می­رود. اولین بار مفهوم «فضای سایبر» در رمانی به نام «نرومنسر» استفاده شد که در آن انسان در یک فضای کامپیوتری تحت کنترل هوشمند زندگی می‌کرد. امروزه نیز «فضای سایبر» به محیطی فناورانه اطلاق می‌شود که در آن، شبکه‌ای از ماشین‌های هوشمند، ماهواره‌ها، انسان‌ها، داده‌ها و حتی فضای فیزیکی به یکدیگر متصل شده‌اند. در این محیط بدون مرز و بین‌المللی، حقیقت به‌صورت ناملموس درآمده و رفتار انسانی نیز تحت قواعد و تعاملات متفاوتی شکل می‌گیرد.

ساختار فضای سایبر و نقش دیپلماسی در حکمرانی آن

در ادامه، خانم مهرابی به بررسی لایه‌های مختلف فضای سایبر پرداخت که در آن دیپلماسی را می‌توان فعال نمود. او گفت که این فضا برخلاف تصور عامیانه تنها منحصر به شبکه‌های اجتماعی و تعاملات بین فردی نیست و حداقل از چهار لایه فیزیکی (تجهیزات زیرساختی، ماهواره‌ها و کابل‌های زیردریایی، ذخیره‌سازهای داده)، لایه منطقی (جریان ریاضی و منطقی اطلاعات، پروتکل‌های فنی) و لایه فردی و پلتفرمی تقسیم می‌شود که در لایه آخر تعاملات انسانی و اجتماعی به‌صورت شبکه‌های اجتماعی و در بطن پلتفرم‌های متنوع بیشتر دیده می­شود. وی افزود: «در لایه افراد، روبات‌های اجتماعی نیز وجود دارند که بعضاً به شکل پروفایل‌های انسانی، رفتارهای انسانی از خود نشان می‌دهند و در جریان سازی و اجتماع سازی‌های دروغین  نقش مهمی دارند.

خانم مهرابی کوشکی به چالش‌ها و نظام مسائل هرکدام یک از این لایه‌ها اشاره کرد و گفت: «رفع این چالش‌ها و استفاده از مزایای متنوع آن در اختیار و کنترل مطلق دولت‌ها نیست و برای مدیریت این چالش‌ها نیاز به همکاری‌های دوجانبه، چندجانبه و بین‌المللی به‌صورت جدی وجود دارد». او تأکید کرد که دیپلماسی سایبر به‌عنوان یک ابزار حکمرانی فضای سایبر در حل‌وفصل نظام مسائل مربوط به امنیت سایبری، جرایم سایبری، استانداردها و هنجارهای حقوقی و فنی، افراط گری و تروریسم سایبری و حتی جنگ‌های سایبری  نقش مهمی دارد که سرنخ  انبوه این مسائل را می‌توان در اخبار و رویدادهای هرروزه ملاحظه نمود.

فضای سایبر به‌مثابه یک منطقه ژئوپلیتیکی و حیاتی

در این جلسه، به اهمیت تسلط بر فضای سایبر و لایه‌های آن در میان قدرت‌های فناور جهان ازجمله چین و آمریکا اشاره شد که نشان‌دهنده اهمیت حیاتی و روزافزون آن در تعاملات بین‌المللی به شکل ایجاد ائتلاف‌ها و اتحادهای سایبری و فناورانه  است. در این راستا، خانم مهرابی گفت: «اهمیت فضاهای ژئوپلیتیکی به ارتباط به آنان به بقا و امنیت و حتی توسعه جوامع  مرتبط است».  لذا تسلط بر نواحی حیاتی سنتی و جدید، ازجمله فضای سایبر؛ به‌عنوان یک عنصر کلیدی در ژئوپلیتیک مدرن تبدیل‌شده است.

بازیگران دیپلماسی سایبر و نیاز به ابزارهای جدید حکمرانی

تنوع بازیگران اثرگذار غیردولتی مانند غول‌های فناور در دیپلماسی سایبر و نیز همکاری و مشارکت آنان با سازمان‌های بین‌المللی جهت ایجاد هنجارها و قواعد مطلوب خود؛ فضایی را ایجاد کرده که دستگاه سیاست خارجی باید بتواند ضمن مشارکت در این تعاملات، از منافع ملی خود در فضای مجازی حفاظت نماید. این تلاش نیازمند ابزارهای جدید حکمرانی و تعریف نهادها و تربیت نیروهای متخصصی است که ضمن آشنایی با اقتضائات داخلی بتوانند در تعاملات بین‌المللی و منطقه‌ای منافع ملی را تشخیص داده با بازیگران مؤثر این فضا وارد گفتگو و مذاکره شوند. همچنین کسب دانش، تجربه و فناوری‌های مربوط به این حوزه از اهداف دیگری است که با حضور آگاهانه و هدفمند در رویدادهای تخصصی بین‌المللی ایجاد می‌شود و این مهم با دانش و مهارت دیپلمات‌های سنتی محقق نمی‌گردد. خانم مهرابی ضمن بازخوانی برخی نظام مسائل دیپلماسی سایبر در منطقه خاورمیانه و جهان، به  این نکته اشاره کرد که « لازم است نوع فعالیت کشورهای منطقه به‌ویژه رقبای ایران در حوزه دیپلماسی سایبر رصد شود تا نظم منطقه‌ای در حال شکل‌گیری در فضای سایبر شفاف گردد. بی‌شک این نظم در لایه‌های مختلف فضای سایبر، می‌تواند با منافع ملی کشورمان در تعارض باشد که نیازمند رصد و تأمل بیشتر توسط صاحب‌نظران دانشگاهی است»

دارایی‌های حیاتی در فضای سایبر

داده‌ها و دسترسی به آن‌ها به‌عنوان دارایی‌های استراتژیک در فضای سایبر مطرح هستند. خانم مهرابی تأکید کرد که کشورها باید به تولید و مدیریت داده‌ها توجه کنند و از انواع تهدیدات سایبری مرتبط با آن آگاه باشند  امروزه دسترسی به داده‌ها اهمیت مهمی دارد و کشورها و بازیگران مختلف با ابزارهای مختلف می‌خواهند به این دارایی حیاتی دسترسی داشته و در مواقع لازم مانند جنگ، انتخابات و بحران‌های اجتماعی از آن بهره برند. در کنار حملات سایبری، یکی از راه‌های دسترسی به داده‌های کلان و مهم، در اختیار گذاشتن رایگان پلتفرم‌های جذاب است تا داده‌های فردی و اجتماعی و نقشه شناختی آنان جمع‌آوری و سپس تحلیل شود. البته داشتن دانش و فناوری حوزه زیرساخت نیز دارای مهم دیگری است که نفوذ و تسلط بر این فضا را تضمین می‌کند در این راستا خانم مهرابی به رقابت بین کشورها در حوزه فناوری و زیرساخت‌های سایبری به‌عنوان یک حوزه جدی رقابت در روابط بین‌الملل اشاره کرد و همچنین گفت دارایی دیگر حفاظت از نوآوری‌های روزافزون این حوزه است که در چارچوب اعمال مالکین معنوی و فکری قرار می‌گیرد. داشتن نیروی متخصص ماهر در لایه‌های مختلف فضای سایبر که صاحب نوآوری و نیز بینش موردنیاز برای احصای چالش‌ها و فرصت‌های تخصصی باشد نیز دارای دیگری است که عمدتاً کشورهای درحال‌توسعه آن‌ها را تربیت می‌کنند و به دلیل فراهم نبودن امکانات، در پروسه مهاجرت نخبگان  آن‌ها را از دست می‌دهند.

حقوق بین‌الملل و دیپلماسی سایبر

یکی از دغدغه‌های دولت‌ها در حکمرانی فضای سایبر ایجاد رفتار مسئولانه در بازیگران خارجی فناور است تا از پیامدها حضور و دسترسی آنان در فضای مجازی کاسته شود. همچنین موضوعاتی چون جرائم سایبری و حملات سایبری و نقض حریم خصوصی و آزادی بیان  و غلبه بر شکاف فناورانه و عقب‌ماندگی کشورها در توسعه بسترهای فضای مجازی به موضوع کنوانسیون‌ها و معاهدات بین‌المللی تبدیل‌شده است. در این راستا خانم مهرابی بیان کرد لازم است متولیان حکمرانی فضای مجازی به شکل‌گیری این قواعد و رژیم‌ها در عرصه بین‌المللی توجه نمایند و ظرفیت حقوق بین‌الملل این حوزه را فعال نمایند.

موضوع همکاری در دیپلماسی سایبر

وی به ظهور و بروز دیپلماسی سایبر در قالب‌های متنوع اشاره کرد که در چارچوب آن مسائل سایبری در مسیر دیپلماسی قرار می‌گیرد. تبادل تجارب، دانش، فناوری و اطلاعات به‌صورت دوجانبه  و چندجانبه متداول‌ترین آن‌هاست که به‌صورت برگزاری رویداد مشترک، کارگاه آموزشی، ایجاد زیرساخت‌های مربوطه و تبادل کارشناس انجام می‌شود. وزارت امور خارجه و یا نهادهای تخصصی داخلی می‌توانند متولیان ایجاد این نوع دیپلماسی باشند. موضوع دیگر می‌تواند ایجاد ائتلاف‌های فناورانه در رقابت با سایر قدرت‌های فناور باشد که در آن بازیگران همسو منافع این حوزه را به‌صورت گروهی به نحوی تقسیم می‌کنند که دسترسی رقبا به این ظرفیت‌ها محدود شود. مانند آنچه «تکنو دموکراسی‌ها» در غرب انجام می­دهند.  خانم مهرابی همچنین گفت: « حضور و مشارکت در سازمان‌های تخصصی بین‌المللی جهت تدوین هنجارهای مختلف فضای سایبر دیگر ساختاری است که دیپلماسی سایبر در آن تعریف می‌شود و کشورها با کارشناسانی که از دانش بین‌رشته‌ای این حوزه برخوردار هستند جهت تشخیص منافع خود استفاده می­نمایند». ضمن آنکه قابلیت سواری رایگان سازمان‌های بین‌المللی فرصت مغتنمی است که کشورها می‌توانند با کمترین هزینه بیشترین ارتباط و تعامل را با سایر بازیگران داشته و اطلاعات جدید در خصوص شیوه‌های نوین حکمرانی فضای مجازی را دریافت نمایند.

لزوم فعال‌سازی نقش نخبگان دانشگاهی در  حکمرانی فضای مجازی

درنهایت، خانم مهرابی بر لزوم فعال‌سازی دانش جدید دیپلماسی سایبر در فضای مطالعاتی دانشگاه‌ها تأکید نمود. در حوزه دیپلماسی سایبر  جذب مشارکت و همکاری اساتید و دانشجویان رشته‌های مدیریت فناوری، حقوق بین‌الملل، علوم سیاسی و جامعه‌شناسی یک اولویت ضروری است تا در یک فضای بین‌رشته‌ای، نیازها و اقتضائات حال و آینده حکمرانی کشور در فضای مجازی احصا گردد.